Boşanma ve Nafakada Kadının Korunması

Boşanma ve Nafakada Kadının Korunması​

Kadın hakları hukuku, toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin azaltılması ve kadının sosyal, ekonomik, hukuki konumunun güçlendirilmesi amacıyla kapsamlı düzenlemeler içeren bir hukuk alanıdır. Bu alan, evlilik birliğinin kurulmasından boşanma sürecine kadar pek çok aşamada kadının hukuki statüsünü ve haklarını korumayı hedefler. Evlilik sürecinde veya boşanma sonrasında yaşanan uyuşmazlıklar, kadınlar açısından belirli dezavantajlar yaratabilir. Gelir düzeyi, iş güvencesi, sosyal baskılar ve çocukların bakımı gibi faktörler, kadınların hukuki hak arama süreçlerinde engellerle karşılaşmalarına neden olabilir. Bu sebeple boşanma, nafaka ve kadının korunmasına ilişkin mevzuat, uluslararası sözleşmeler ile anayasal ilkeler çerçevesinde kadın lehine koruyucu düzenlemeler içerir. Yargı organları ve idari mekanizmalar da kadının özel olarak gözetilmesi gerektiği anlayışıyla birtakım tedbirler geliştirir.

Boşanma ve nafaka konusunun ele alınması, aynı zamanda toplumsal cinsiyet rolleri ve bu rollerin hukuk sistemine yansımaları bakımından önemlidir. Tarihsel süreçte kadın, çalışma yaşamına katılımı sınırlanmış, ekonomik bağımsızlığı genellikle eşe veya aileye bağlı hale getirilmiş bir konumda olduğundan, boşanma sonrasında geçimini sağlamada büyük sorunlar yaşamıştır. Bu sorunlar, modern hukuk düzenlerinde çeşitli koruyucu düzenlemelerle hafifletilmeye çalışılmaktadır. Türk Medeni Kanunu’nun ilgili hükümleri, Anayasa’da yer alan eşitlik ilkesi ve uluslararası sözleşmelerle tanınan haklar, kadının maddi ve manevi açıdan desteklenmesini amaçlar. Nafaka türleri, boşanma usulleri, velayet düzenlemeleri ve diğer hukuki koruma mekanizmaları da bu bütüncül çerçevenin parçasıdır.

Kadınların boşanma sürecinde yaşadıkları zorluklar yalnızca ekonomik boyutla sınırlı değildir. Sosyal stigmatizasyon, psikolojik baskı ve aile içi şiddet gibi faktörler de kadını zor durumda bırakabilir. Boşanma davalarında uzun yargılama süreçleri, kadının nafaka talep etme ve elde etme süresini uzatabilir; bu durum, maddi güvencesi olmayan kadınları daha kırılgan hale getirir. Hukuk sisteminin bu zorluklara çözüm üretmek adına geliştirdiği tedbirlerin yeterliliği ise uygulamada sık sık tartışılmaktadır. Eşin gelirinin düşük gösterilmesi, mahkeme kararlarının icra aşamasında yerine getirilmemesi veya velayetle ilgili düzenlemelerin ihtilaflı hale gelmesi gibi konular, özellikle kadın açısından ciddi problemlere yol açar. Böylece teoride var olan koruyucu düzenlemeler, pratikte kadının ihtiyaçlarına tam olarak cevap veremeyebilir. Bu nedenle boşanma ve nafaka sürecinde kadına tanınan hakların hem mevzuat hem de uygulama bakımından sürekli izlenmesi ve geliştirilmesi önemlidir.

Tarihsel Arka Plan​

Kadın haklarının tarihsel gelişimi, genel olarak toplumsal dönüşümler ve siyasal reformlarla yakından ilişkilidir. Osmanlı Devleti döneminde kadının hukuki statüsü, büyük oranda dini esaslara ve geleneksel uygulamalara dayanıyordu. Aile hukukunu düzenleyen kurallar, farklı mezheplere göre değişebiliyor, kadının boşanma hakkı oldukça sınırlı kalıyordu. Bu dönemde kadının eğitim ve çalışma imkanlarının kısıtlı oluşu, ekonomik bağımlılığı daha da artırıyordu. Bu nedenle boşanma halinde kadınların hem toplumsal hem de ekonomik açıdan çok zor durumda kaldığı örneklere sık rastlamak mümkündü.

Cumhuriyet döneminde yapılan inkılaplar ve medeni hukuktaki düzenlemeler, kadının aile içindeki yerini büyük ölçüde değiştirdi. 1926 yılında kabul edilen eski Medeni Kanun, İsviçre Medeni Kanunu’ndan uyarlanarak kadına önemli haklar tanıdı. Boşanma hallerini ve nafakaya ilişkin hükümleri modern hukuki esaslara göre düzenleyen bu kanun, kadına önceki döneme göre daha geniş haklar sağladı. Ancak, sosyal ve kültürel alışkanlıklar, kadının bu hakları fiilen kullanmasını yine de sınırlayabiliyordu. Boşanma davalarında hakimin geniş takdir yetkisi, kadının lehine karar verilebilmesini mümkün kılmakla birlikte, uygulamadaki cinsiyetçi yaklaşımlar bu korumayı her zaman tam anlamıyla gerçekleştiremiyordu.

2002 yılında yürürlüğe giren yeni Türk Medeni Kanunu, toplumsal cinsiyet eşitliği prensibini daha fazla ön plana çıkararak kadını korumaya yönelik çeşitli düzenlemeleri güçlendirdi. Mal rejiminde edinilmiş mallara katılma sistemi, boşanma halinde kadının evlilik içinde kazandırıcı emeğinin karşılığını alabilmesini amaçlar. Ayrıca yoksulluk nafakası, tedbir nafakası ve iştirak nafakası gibi düzenlemelerle, eşin boşanma sonrası maddi sıkıntıya düşmemesi hedeflenir. Evliliğin sonlanmasıyla kadının yaşayabileceği sosyal ve ekonomik dezavantajlar, güncel hukuksal çerçevede belli ölçüde bertaraf edilmeye çalışılmaktadır. Yine de bu tarihi gelişim süreci, kadının boşanma süreçlerinde özel olarak korunması gerektiği fikrinin ne kadar köklü bir ihtiyaca dayandığını göstermektedir.

Hukuki Düzenlemelerin Temelleri​

Kadının aile hukukunda korunması, esas olarak Anayasa’nın eşitlik ilkesine (madde 10) dayandırılır. Bu maddeye göre devlet, kadın ve erkek arasındaki fiili eşitliğin sağlanması için her türlü tedbiri almakla görevlidir. Bu doğrultuda Türk Medeni Kanunu’nun aile hukukuna ilişkin hükümleri, kadının evlilik içinde ve sonrasında karşılaşabileceği olumsuzlukları gidermeye yönelik düzenlemeler içerir. Eşlerin hak ve yükümlülüklerinde eşitlik prensibi temel alınsa da, tarihsel ve toplumsal olarak dezavantajlı konumda olan kadının özel olarak gözetilmesi esastır. Nafaka ve mal rejimi konuları, bu çerçevede incelendiğinde kadını korumayı amaçlayan birçok hüküm içerir.

Türk Medeni Kanunu’nda boşanma sebepleri genel ve özel olmak üzere ikiye ayrılır. Genel boşanma nedeni olarak evlilik birliğinin temelinden sarsılması düzenlenir. Özel boşanma nedenleri ise zina, hayata kast, pek kötü veya onur kırıcı davranış, terk ve haysiyetsiz hayat sürme gibi durumlardır. Kadının bu nedenlerle boşanma talebinde bulunması, hukuki süreçte kadının gerek maddi gerekse manevi olarak korunmasına dair hakları beraberinde getirir. Nafaka talebi, maddi ve manevi tazminat istekleri ile birlikte değerlendirilebilir. Aile mahkemeleri, kadının sosyal ve ekonomik durumunu gözeterek karar verir.

Boşanma sürecinde kadının korunması açısından en önemli hukuki dayanaklardan biri de 6284 sayılı Ailenin Korunması ve Kadına Karşı Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun’dur. Bu kanun, aile içi şiddete maruz kalan kadının güvenliğini sağlamak ve mağduriyeti önlemek adına pek çok tedbiri öngörür. Boşanma süreci devam ederken kadının geçici olarak sığınma evine yerleştirilmesi, tedbir nafakasına hükmedilmesi, uzaklaştırma kararları ve benzeri koruyucu mekanizmalar, kanunun uygulama alanına girer. Böylece hem boşanma sürecindeki kadının hem de çocukların fiziksel ve ruhsal bütünlüğü korunmaya çalışılır.

Boşanma Sürecinde Kadının Hakları​

Kadının boşanma sürecinde sahip olduğu haklar, büyük ölçüde mahkeme tarafından verilecek tedbir kararları ve nihai kararlarla şekillenir. Bu haklar arasında nafaka, tazminat, çocukların velayeti ve mal paylaşımı bulunur. Kadın, özellikle ekonomik olarak bağımlı konumda ise yargılama süresi boyunca tedbir nafakası talep edebilir. Tedbir nafakası, boşanma kesinleşmeden önce eşin yaşam giderlerini karşılayabilmesi için önemli bir destek mekanizmasıdır. Aile mahkemeleri, kadının gelir durumu, eşin kazancı, çocukların bakımı gibi unsurları dikkate alarak bu nafakaya hükmeder.

Kadının manevi hakları da boşanma davalarında önemli bir yer tutar. Eşin sadakat yükümlülüğüne aykırı davranması veya şiddet uygulaması, kadının manevi bütünlüğünü zedeler ve boşanma davasında manevi tazminat talep edebilmesini sağlar. Kadın, evlilik birliği içinde şiddet ya da psikolojik baskıya maruz kaldığını ispat ederse, mahkemeden hem korunma tedbiri hem de manevi tazminat isteyebilir. Bununla birlikte, ülkedeki yargısal süreçlerin uzun sürmesi ve delil toplama güçlükleri, bu hakların etkin kullanımını sınırlayabilir.

Boşanma sürecinde kadının işgücü piyasasına katılımını kolaylaştıracak hukuki mekanizmalar henüz yeterince kurumsallaşmış değildir. Çoğu durumda kadın, boşanma sonrasında ekonomik bağımsızlık elde etme noktasında iş bulma veya mesleki eğitim alma konusunda ek desteklere ihtiyaç duyar. Sosyal politikalar ve belediyelerin kadın sığınma evlerine yönelik projeleri, geçici koruma sağlamaktadır. Ancak kalıcı çözüm ve desteklerin sınırlı olması, kadının boşanma sonrasında sürekli bir gelir kaynağına erişim konusunda zorlanmasına yol açar. Böylelikle hukuki düzenlemelerin kadın lehine sağladığı haklar, tek başına yeterli olmayabilir. Yargısal koruma ve sosyal destek mekanizmalarının bir arada işlemesiyle kadın için gerçek bir koruma ağı oluşturmak mümkündür.

Dava Süreci ve Tarafların Yükümlülükleri​

Boşanma davası, kadının veya erkeğin aile mahkemesine başvurusu ile başlar. Mahkeme, dilekçelerin karşılıklı sunulması, delillerin toplanması ve tanık dinlenmesi gibi prosedürleri yürütür. Taraflar, dürüstlük kuralına uygun davranmak, mal varlıklarıyla ilgili bilgileri doğru beyan etmek ve çocukların menfaatini koruyacak şekilde hareket etmekle yükümlüdür. Kadının dava sürecindeki yükümlülükleri arasında, talep ettiği nafaka veya tazminat için gerekli belgeleri sunmak ve yaşanan olayları ispat edebilecek delilleri paylaşmak sayılabilir. Yine de uygulamada, özellikle şiddet veya aldatma gibi hususların ispatında kadının dezavantajlı konumda olduğu sıkça dile getirilir.

Mahkeme, geçici önlemler kapsamında kadına ve çocuklara yönelik tedbir nafakası, geçici velayet, uzaklaştırma kararı gibi koruyucu tedbirler verebilir. Bu süreçte kadının gelir durumu, sağlık sorunları, barınma ihtiyacı gibi faktörler de dikkate alınır. Eğer kadın, eşinin şiddetine maruz kalmışsa veya böyle bir risk söz konusuysa 6284 sayılı Kanun çerçevesinde hemen bir uzaklaştırma kararı çıkartılabilir. Bu koruma tedbirleri, boşanma davasının nihai karara bağlanmasına kadar kadının ve çocukların güvenliğini ve geçimini sağlamayı hedefler.

Anlaşmalı ve Çekişmeli Boşanma​

Anlaşmalı boşanma, tarafların boşanma ve buna bağlı sonuçlar (nafaka, tazminat, velayet, mal paylaşımı vb.) konusunda uzlaşmaya varmasıyla gerçekleşir. Mahkeme, tarafların beyanlarını, boşanma protokolünü ve çocukların menfaatine ilişkin düzenlemeleri inceleyerek kısa sürede karar verebilir. Anlaşmalı boşanmada kadının nafaka ve tazminat konularında bir uzlaşmaya varması mümkün olmakla birlikte, çoğu zaman eşin mali gücünün düşük gösterilmesi veya kadının ekonomik ihtiyaçlarının gereğince değerlendirilmemesi gibi olumsuzluklar yaşanabilir. Kadın, toplumsal baskılar veya duygusal nedenlerle anlaşma imzalarken hakkından feragat edebilir. Bu tür durumlar, anlaşmalı boşanmada kadının aslında yeterince korunmadığı yönünde eleştirilere yol açar.

Çekişmeli boşanma ise tarafların boşanma ve sonuçları konusunda uzlaşamadığı durumlarda açılır ve uzun yargılama süreçlerini gerektirir. Kadın, ekonomik yetersizlik veya çocukların ihtiyaçları nedeniyle dava sürecinde daha kırılgan olabilir. Uzayan yargılama, kadının nafaka almasını geciktirdiği gibi şiddet riski varsa güvenlik sorunlarını da artırabilir. Bu nedenle çekişmeli boşanma davalarında, mahkeme tarafından tedbir kararlarının erken ve etkin şekilde verilmesi büyük önem taşır. Kadın, maddi koşullarının zorluğu sebebiyle avukatlık masraflarını karşılamakta zorlanabilir; böyle durumlarda baro tarafından görevlendirilen adli yardım avukatlarından yararlanma hakkı vardır. Ancak bu hizmetlerin ülke genelinde eşit ve hızlı şekilde sunulamaması, kadının hak arayışını sekteye uğratabilir.

Mal Rejimi Düzenlemeleri​

Türk Medeni Kanunu’nda yasal mal rejimi olarak “edinilmiş mallara katılma rejimi” kabul edilmiştir. Bu rejime göre evlilik süresince eşlerin edindiği mallar, boşanma durumunda paylaştırılmaya tabidir. Kadının ev içi emeği, doğrudan gelir getiren bir çalışma sayılmasa bile, hukuk düzeni tarafından dolaylı olarak değerli kabul edilir. Bu yaklaşım, kadının ev işlerine ve çocuk bakımına ayırdığı emeğin de evlilik birliğine katkı olarak görülmesiyle ilgilidir. Ancak uygulamada, kadının fiili katkısının ispatı ve malların tespiti konularında güçlükler yaşanabilir. Pek çok eş, mal varlıklarını saklayabilir veya kayıt dışı çalışabilir. Bu durumda kadının katkısını kanıtlaması daha da zorlaşır.

Edinilmiş mallara katılma rejimi, kadının boşanma sonrasında ekonomik mağduriyetini azaltmayı amaçlasa da, kadının yüksek gelirli eşe nazaran halen dezavantajlı kaldığı örnekler de mevcuttur. Mahkeme, tarafların somut durumuna göre katkı oranlarını tespit eder. Bu aşamada, kadının evdeki emeğiyle eşin çalışma yaşamındaki emeği arasında adil bir değerlendirme yapılması zorunludur. Çoğu zaman yargı kararları, kadının ev içi emeğini tam anlamıyla maddi karşılığa çevirmekte yetersiz kalabilir. Yine de bu düzenlemelerin varlığı, kadınların boşanma sonrası yoksulluğa sürüklenme riskini bir ölçüde azaltır.

Nafaka Kavramı ve Türleri​

Boşanma hukuku çerçevesinde nafaka, eşlerin veya çocukların boşanma sürecinde ve sonrasında temel ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla düzenlenen hukuki bir araçtır. Türk Medeni Kanunu’nda nafaka üç temel başlık altında incelenir: tedbir nafakası, iştirak nafakası ve yoksulluk nafakası.

Tedbir Nafakası​

Tedbir nafakası, boşanma veya ayrılık davası süresince eşin veya çocukların geçimini sağlamak amacıyla mahkeme tarafından hükmedilen nafaka türüdür. Bu nafaka, yargılama sonuna kadar devam eder ve dava sonuçlandığında ya iştirak yahut yoksulluk nafakasına dönüşebilir ya da tamamen ortadan kalkabilir. Kadın, dava süreci boyunca ekonomik zorluk yaşamamak adına bu nafaka türüne sıklıkla başvurur. Yargılama boyunca kadının barınma, sağlık ve temel yaşam giderlerini karşılamayı hedefler. Mahkeme, tedbir nafakasının miktarını belirlerken kadının ve çocukların ihtiyaçlarını, eşin gelirini ve yaşam standartlarını dikkate alır.

Tedbir nafakasına hükmedilmesi, kadın açısından büyük önem taşır. Uzun süren boşanma davalarında, kadının maddi açıdan mağdur olmaması için hızlı ve yeterli bir tedbir nafakası kararı alınması gerekir. Uygulamada bazı gecikmeler, kadının maddi sıkıntılarla yüz yüze kalmasına yol açabilir. Kadının şiddet veya baskı altındayken dava açtığı durumlarda tedbir nafakası, hayati bir destek mekanizması haline gelir. Bu nedenle aile mahkemelerinin bu konuda hızlı karar verebilmesi, kadın haklarının korunması açısından kritik önem taşır.

İştirak Nafakası​

İştirak nafakası, boşanma sonrasında velayet kendisine bırakılmayan eşin, çocukların bakım ve eğitim masraflarına katılımını sağlamak için ödemekle yükümlü olduğu nafakadır. Çocukların 18 yaşına veya eğitimleri devam ediyorsa daha ileri yaşlara kadar sürer. Kadın, genellikle çocuğun bakımını üstlendiğinden, iştirak nafakası ödemesi de çocuklarla ilgilenmeyen eş tarafından yapılır. Bu nafaka, çocuğun gıda, barınma, sağlık, eğitim ve diğer temel ihtiyaçlarını karşılamaya yöneliktir.

Çocukların menfaati gereği, iştirak nafakası miktarı belirlenirken ebeveynlerin gelir düzeyleri, çocuğun eğitim durumu ve sosyal çevresi gibi faktörler göz önünde bulundurulur. Mahkeme, nafakanın çocukların gelişimi için yeterli seviyede olmasına özen gösterir. Ancak bazı durumlarda iştirak nafakasının belirlenen miktarı, çocuğun ihtiyaçlarını tam olarak karşılamaktan uzak kalabilir. Eşin beyan ettiği gelirle gerçek geliri arasında fark olması, kayıt dışı çalışması veya gelirin düşük gösterilmesi, iştirak nafakasının olması gerekenden daha az belirlenmesine yol açabilir. Ayrıca mahkeme kararına rağmen iştirak nafakasını ödemeyen eş için icra takibi başlatmak mümkündür, ancak icra süreçleri de kadının hak arama sürecini uzatabilir.

Yoksulluk Nafakası​

Yoksulluk nafakası, boşanma nedeniyle yoksulluğa düşecek tarafa bağlanan nafaka türüdür. Türk Medeni Kanunu’na göre, boşanma yüzünden yoksulluğa düşeceği kesinleşen ve boşanma konusunda ağır kusurlu olmayan eş, diğer eşten yoksulluk nafakası talep edebilir. Kadınlar, ekonomik bağımlılıkları daha yüksek olduğu için bu nafakadan sıklıkla yararlanır. Yoksulluk nafakası genellikle sürekli niteliklidir; tarafların mali durumunda ve ihtiyaçlarında önemli değişiklikler olmadığı sürece devam eder. Kadın, mesleki bir güvencesi olmadığında veya küçük çocukların bakımıyla ilgilenmesi gerektiğinde bu nafaka türü son derece hayati bir destek sağlar.

Mahkemeler, yoksulluk nafakasının miktarını belirlerken tarafların gelirlerini, sosyal durumlarını ve boşanmada kusur oranlarını dikkate alır. Kadının ağır kusurlu olmaması önemlidir; örneğin zina veya hayata kast gibi nedenlerden kusurlu bulunan kadın, yoksulluk nafakası talep etme hakkını kaybedebilir. Yine de uygulamada, kusur değerlendirmesi yargılamanın en tartışmalı konularından biri olabilir. Bazı hakimler, kadının sosyal hayattaki davranışlarını, giyim tarzını veya ilişkilerini dahi boşanmada kusur unsuru olarak görebilmektedir. Bu durum, yoksulluk nafakasından yararlanmayı güçleştirebilir. Öte yandan, mahkeme kararıyla yoksulluk nafakasına hükmedilmesi halinde dahi, nafakanın fiilen tahsil edilmesi yine farklı sorunlar doğurabilir. Nafaka borçlusunun ödememesi durumunda başvurulacak icra ve ceza yolları, uzun ve zahmetli prosedürler içerebilir.

Nafaka Süreçlerinde Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar​

Nafaka süreçlerinde en sık dile getirilen sorunlardan biri, mahkeme kararlarının etkin şekilde icra edilememesidir. Nafaka borcunu ödemeyen eş hakkında icra takibi başlatılabilir ancak bu süreç, kadın için ek masraf ve zaman kaybına yol açabilir. İcra dairelerinde yaşanan yoğunluk, borçlunun malvarlığını saklaması veya resmen görünür bir gelire sahip olmaması gibi etkenler, alacaklı konumundaki kadını zora sokar. Ayrıca yasal düzenlemeler, nafaka borcunu ödemeyen eşin hapis cezasıyla cezalandırılmasına imkân verse de uygulamada bu ceza her zaman caydırıcı şekilde işletilmez.

Bir diğer önemli sorun, yoksulluk nafakasının ne kadar süreyle ödeneceğine ilişkin tartışmalardır. Kanunda yoksulluk nafakasının süresiz düzenlenebilmesi, zaman zaman kamuoyunda eleştirilmiştir. Bazı kesimler, nafaka alan kadının istihdam piyasasına girmesinin teşvik edilmesi gerektiğini ve süresiz nafakanın “hak eden” ve “kötü niyetli” taraflar arasında ayrım yapmadığını öne sürer. Ancak öte yandan, kadınların iş hayatına atılmasında karşılaştıkları yapısal engeller, çocuk bakım yükü ve toplumsal önyargılar göz önüne alındığında, süresiz nafakanın uygulamada çoğu zaman kadın için “temel geçim güvencesi” işlevi gördüğü de savunulur.

Nafaka artırım veya indirim davaları da sıklıkla gündeme gelir. Zaman içinde tarafların mali durumlarında değişiklik olması durumunda, nafaka miktarının yeniden belirlenmesi talep edilebilir. Kadın, enflasyon ve artan yaşam maliyetleri nedeniyle bir artırım isteyebilirken; nafaka borçlusu da iş kaybı, gelir azalması veya ekonomik kriz gibi sebeplerle indirim talep edebilir. Ancak bu davaların da uzun sürmesi, mahkeme masrafları ve avukatlık ücretleri, özellikle gelir düzeyi düşük olan kadınlar için yeni mağduriyetlere yol açabilir. Kadınların hak arama özgürlüklerinden tam anlamıyla yararlanabilmesi için bu süreçlerin hızlandırılması ve kolaylaştırılması önem taşır.

Kadının Korunmasında Aile Mahkemelerinin Rolü​

Aile mahkemeleri, kadınların boşanma sürecinde yaşayabilecekleri mağduriyetleri en aza indirgeme sorumluluğuna sahiptir. Türk yargı sistemi, Aile Mahkemelerinin kurulmasıyla birlikte boşanma davaları ve nafaka konularına uzmanlaşmış yargıçların bakmasını amaçlamıştır. Bu mahkemelerde görev yapan hakimlerin, toplumsal cinsiyet eşitliği ve kadına yönelik şiddet konularında eğitimli olmaları, adil kararların çıkması bakımından önemlidir. Ancak her bölgede aynı nitelikte ve donanımda aile mahkemesi veya uzman hakim bulunmayışı, uygulamada farklı kararların ortaya çıkmasına neden olabilir. Bazı mahkemeler, kadının korunması yönünde hızlı tedbir kararları verirken, bazıları bu konuda daha pasif kalabilmektedir.

Aile mahkemelerinin iş yükü, kararların gecikmesine ve yeterli derinlikte incelenmeden verilmesine yol açabilir. Yine, her boşanma davasının kendine özgü dinamikleri ve yaşanan mağduriyetin derecesi farklıdır. Bu durum, kadının lehine sunulan delillerin ne kadar dikkate alındığı, şiddet bulgusunun nasıl değerlendirildiği gibi pek çok konuya yansır. Aile mahkemelerinin kadınları korumada daha aktif rol üstlenebilmesi için hukuki düzenlemelerin yanı sıra kurumsal ve idari desteğe de ihtiyaç vardır. Uzman psikolog, sosyal çalışmacı ve pedagogların mahkeme sürecine entegre edilmesi, kadının maruz kaldığı şiddet ve ekonomik baskı gibi unsurların daha doğru tespit edilmesini sağlar.

Uluslararası Belgeler ve Türkiye’nin Yükümlülükleri​

Kadın hakları ve özellikle kadına yönelik şiddetin önlenmesine dair Türkiye’nin taraf olduğu birçok uluslararası belge bulunur. Birleşmiş Milletler Kadına Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (CEDAW), kadınların ekonomik ve sosyal haklarını güvence altına alan en önemli metinlerden biridir. Bu sözleşme, devletleri kadınlar açısından fiili eşitlik sağlamak için özel tedbirler almaya zorlar. Boşanma ve nafaka hukuku bağlamında devletin kadınları kollayan politikalar üretmesi, CEDAW’ın öngördüğü yükümlülüklerden biridir.

Avrupa Konseyi tarafından hazırlanan İstanbul Sözleşmesi de kadına yönelik şiddetin önlenmesi ve aile içi şiddetin ortadan kaldırılması amacını taşır. Bu sözleşme, şiddet mağduru kadının korunması ve güçlendirilmesi için taraf devletlere somut yükümlülükler yükler. Boşanma davası sürecindeki kadınların güvenliğinin sağlanması, şiddet tehdidine karşı koruyucu tedbirler ve nafaka ile ilgili sorunların giderilmesi, bu sözleşmenin ruhuna uygun politikalar ve uygulamalar gerektirir. İlgili mevzuat, bu sözleşmeler çerçevesinde yeniden düzenlenebilir veya uygulanma süreçleri iyileştirilebilir.

Uluslararası belgeler, kadının hak arama süreçlerinde maruz kalabileceği ayrımcılık ve şiddet riskine özel vurgu yapar. Bu doğrultuda devletlerin kadınlara hukuki destek sunmaları, gerek duyulduğunda avukat, psikolog ve sığınma evi gibi imkanları seferber etmeleri beklenir. Boşanma ve nafaka davalarında karşılaşılan sorunların pek çoğu, aslında bu uluslararası normlar kapsamında ortadan kaldırılması gereken yapısal sorunlardır. Kadınların yoksulluk, sosyal dışlanma ve şiddet riskine karşı korunmasında, bu metinlerin iç hukukta etkin şekilde uygulanması büyük önem taşır.

Mevzuatta Reform İhtiyacı​

Nafaka ve boşanma hukuku alanında zaman zaman gündeme gelen reform tartışmaları, genellikle kadının ekonomik bağımsızlık kazanması ve sosyal hayata entegrasyonu meselelerine odaklanır. Bazı kesimler, yoksulluk nafakasının süresiz olarak düzenlenmesini eleştirerek belirli bir süreyle sınırlandırılmasını ve kadının iş hayatına kazandırılmasını teşvik eden mekanizmaların oluşturulmasını savunur. Diğer kesimler ise, kadının iş bulmasının ve kendi ayakları üzerinde durmasının yapısal engeller nedeniyle her zaman mümkün olmadığına dikkat çeker. Cinsiyetçi iş bölümü, düşük ücret politikaları, kreş yetersizliği gibi faktörler, kadının çalışmasını zorlaştırır ve onu boşanmadan sonra yoksulluğa sürükler. Bu nedenle yoksulluk nafakasının süre sınırı olmaksızın devam etmesi gerektiği savunulur.

Kanun koyucunun, nafaka sistemini yeniden düzenlerken kadının gerçek ihtiyaçlarını ve çalışma hayatına katılım koşullarını dikkate alması beklenir. Aynı zamanda, erkekler açısından da haksız durumlar yaratılmaması, adil bir denge sağlanması hedeflenmelidir. Örneğin, kadınların istihdama yönlendirilmesi ve mesleki eğitim programlarının yaygınlaştırılmasıyla, uzun vadede nafaka yükünün azaltılması ve toplumsal refahın artırılması mümkündür. Bu tür reformların uygulanabilirliği, yargının tutumuna, mali kaynakların uygunluğuna ve toplumsal cinsiyet rollerine dair algının değişimine bağlıdır.

Ekonomik ve Sosyal Boyut​

Boşanma ve nafaka konusunun salt hukuki bir çerçeveden ibaret olmadığı, aynı zamanda önemli bir ekonomik ve sosyal boyutunun bulunduğu açıktır. Kadınların işgücü piyasasına giriş engelleri, toplumsal cinsiyet rolleri, bakım hizmetlerindeki yetersizlik, cam tavan sendromu ve benzeri sorunlar, boşanma sonrası kadının yaşadığı zorlukları katmerlendirir. Bu durum, kadının en temel geçim kaynaklarından biri olarak nafakayı görmesine neden olabilir. Devletin ve toplumun kadının istihdamını kolaylaştıracak politikalar üretmesi, sosyal hizmetleri geliştirmesi ve iş-aile yaşamı uyumunu desteklemesi, boşanma süreçlerinde kadının mağduriyetini azaltacaktır.

Kadınların boşanma sonrası yoksulluğa düşme riski, erkeklere göre daha yüksektir. Araştırmalar, evli kadınların iş piyasasına girişlerinin, evli erkeklere nazaran daha düşük olduğunu ve boşanma halinde gelir düzeylerinin ciddi şekilde düştüğünü ortaya koyar. Bu ekonomik kırılganlık, boşanma kararını ertelemeye veya zorla devam eden evliliklerde kalmaya iten bir faktör haline gelebilir. Nafakanın düzeyi ve süresi, bu noktada boşanma sürecinde kadına kısmi bir güvence sağlar. Ancak ekonomik bağımsızlığı tam olarak sağlamayan nafaka düzeni, kalıcı çözümler üretemeyebilir. Kadın hakları örgütleri, bu nedenle nafaka haklarının korunmasıyla birlikte kadının istihdama dahil olmasını kolaylaştırıcı politikaların geliştirilmesini savunur.

Nafakanın Hukuki Niteliği ve Yaptırımlar​

Nafaka, aile hukukundan kaynaklanan bir borç niteliğindedir. Borçlu eş, nafaka yükümlülüğünü yerine getirmediğinde alacaklı eş, icra takibi yaparak alacağını tahsil etmeye çalışır. İştirak ve yoksulluk nafakasının ödenmemesi halinde, İcra ve İflas Kanunu’nda düzenlenen tazyik hapsi uygulanabilir. Bu hapis, nafaka borcunu ödemekten kaçınan kişiyi cebri icraya zorlamanın bir aracı olarak ortaya çıkar. Ancak bu yaptırım, her zaman istenen etkiyi yaratmaz; borçlunun malvarlığının resmi kayıtlarda görünür olmaması, tazyik hapsinin ertelenmesi veya uygulanmaması gibi durumlar, kadının alacağını tahsil etmesini geciktirir.

Aşağıdaki tabloda, nafaka borcunun yerine getirilmemesine karşı öngörülen temel yaptırım ve süreçler örneklenmektedir:


Nafaka yaptırımlarının etkinliği, uygulamanın hızına ve hukuksal süreçlerin pürüzsüz işleyişine bağlıdır. Mahkemelerin veya icra müdürlüklerinin aşırı yükü, borçlunun gelirini düşük ya da yok gibi göstermesi ve sistemin suistimal edilmesi, kadının fiili korumadan yoksun kalmasına sebep olabilir. Bu nedenle yasal düzenlemelerin yanı sıra, kamu kurumlarının koordineli çalışması ve denetim mekanizmalarının güçlendirilmesi gereklidir.

İcra Takibi ve Hukuki Yollar​

İcra takibi, nafaka alacaklısı konumundaki kadının en temel hukuki yoludur. Mahkeme kararıyla belirlenen nafaka miktarı ödenmezse, kadın icra dairesine başvurarak borçlu aleyhine takip süreci başlatır. Bu süreçte borçlunun maaşına, bankadaki hesaplarına veya menkul-gayrimenkul varlıklarına haciz konulması mümkündür. Ancak çoğu zaman borçlunun adına kayıtlı görünür malvarlığı olmaması veya maaşının asgari ücret seviyesinde olması gibi sebeplerle yeterli tahsilat sağlanamayabilir. Uygulamada borçlunun işten ayrılarak kayıtdışı çalışmaya yönelmesi de sıklıkla karşılaşılan bir durumdur.

Nafaka borcunu ödememek, aynı zamanda ceza hukuku bakımından da yaptırıma tabi olabilir. İcra ve İflas Kanunu gereği, nafaka borcunu kasten ödemeyen kişi hakkında, şikayet üzerine mahkeme tazyik hapsi verebilir. Bu hapis cezası, borcun ödenmesi halinde son bulur; ancak borçlunun gerçekten borcu ödeyecek kaynaklara sahip olmaması halinde, bu cezalandırma yöntemi pratikte bir çözüme ulaşmaz. Ayrıca hapsedilen borçlunun çalışma imkanının kısıtlanması, gelecekteki ödemeleri daha da güçleştirebilir. Bu nedenle uygulamada tazyik hapsi, borcun tahsili için zaman zaman yetersiz kalır.

Ceza Sorumluluğu ve Yaptırımlar​

Nafaka ödememe eylemi, doğrudan ceza kanunlarında düzenlenmiş bir suç olmamakla birlikte, özel kanun hükümleriyle ceza sorumluluğu doğmaktadır. İcra ve İflas Kanunu’nun ilgili maddeleri, “nafaka borcunu ödememek” fiilini tazyik hapsi ile cezalandırmak suretiyle düzenlemiştir. Ancak tazyik hapsinin kayıtlı istihdamı olmayan veya kazancını gizleyen borçlular üzerinde yeterince caydırıcı olup olmadığı sıklıkla tartışılır. Uygulamadaki yetersizlikler, kadının alacağını tahsil edememesine ve ekonomik sıkıntılarının devam etmesine yol açar.

Benzer şekilde, 6284 sayılı Kanun çerçevesinde uzaklaştırma tedbirlerini ihlal eden eş hakkında da ceza yaptırımı söz konusu olabilir. Şiddet veya taciz gibi durumlar varsa, kadının korumaya alınması ve bu tedbirlerin ihlali durumunda ceza soruşturması başlatılması elzemdir. Fakat yine uygulamadaki eksikler, kadına yönelik tehdit veya fiziksel şiddetin devam etmesine yol açabilir. Bütün bu durumlar, kadınların boşanma sonrasındaki süreçteki hak ve taleplerini güvenceye almak için daha etkin denetim ve uygulama mekanizmalarının gerekliliğini ortaya koyar.

Yargı Kararlarının Etkisi​

Yargıtay ve istinaf mahkemeleri, boşanma ve nafaka konularında içtihat birliği sağlamaya çalışır. Mahkemelerin verdiği kararlar, sonraki benzer davalar için emsal niteliği taşır. Yargıtay içtihatlarında kadının sosyal ve ekonomik durumunun, boşanmadaki kusur oranının ve çocukların menfaatinin doğru değerlendirilmesi gerektiğine işaret edilir. Ancak uygulamada, kadının ne ölçüde korunacağı, hakimin bakış açısına ve somut dosyanın koşullarına göre değişebilir. Bazı kararlar, nafaka miktarını kadının asgari geçim şartlarına göre belirlerken, diğerlerinde erkeğin gelirine ve yaşam standardına da bakılarak daha yüksek meblağlara hükmedilir.

Yargı kararları, genellikle kadınların fiilen maruz kaldıkları ekonomik ve sosyal dezavantajları göz önüne almayı amaçlar. Yine de kadının kusurunun, örneğin “evliliği yürütecek özeni göstermeme” ya da “sadakatsizlik” gibi soyut kavramlarla somutlaştırılması, nafaka hakkının kaybına yol açabilir. Bu tür kararlar, toplumdaki geleneksel cinsiyet kalıplarını ve ahlaki yargıları yansıttığı için eleştiriye açıktır. Yargıtay, zaman içinde kadın hakları lehine daha koruyucu içtihatlar geliştirirken, yerel mahkemelerin de bu doğrultuda kararlar vermesi beklenir. Ancak her yargı çevresinde aynı hassasiyetle hareket edilmemesi, uygulamada standart bir koruma düzeyinin oluşmasını engelleyebilir.

Hak Arama Özgürlüğü ve Adalete Erişim​

Kadınların boşanma ve nafaka konularında hukuki haklarını talep edebilmesi, adalete erişim imkanlarına bağlıdır. Ekonomik gücü olmayan, eğitim düzeyi düşük veya aile desteği bulunmayan kadınlar, avukat tutmakta ve dava sürecini takip etmekte güçlük yaşayabilir. Adli yardım sistemi, bu gibi durumlarda ücretsiz avukat tahsisini öngörse de, talep yoğunluğu ve sınırlı kaynaklar nedeniyle her kadına etkin destek sağlanamayabilir. Bu durum, hukuki sürecin uzamasına, delillerin toplanamamasına ve kadının mağduriyetinin derinleşmesine yol açar.

Kadınların hak arama süreçlerinde maruz kaldıkları psikolojik ve toplumsal engeller de göz önüne alınmalıdır. Aile baskısı, çocukların geleceğine dair endişeler ve mahalle çevresinin olumsuz tepkisi, kadının boşanma davası açmasını zorlaştırabilir. Özellikle şiddet söz konusu olduğunda, kadınların güvenlik endişesi öne çıkar ve bazen davayı geri çekmek zorunda kalabilirler. Bu nedenle devletin sadece hukuki yardımı değil, aynı zamanda psikolojik ve sosyal danışmanlık hizmetlerini de devreye sokması gerekir. Adalete erişim, bütüncül bir destek mekanizması sunulduğu ölçüde gerçekleştirilebilir.

Feminist Hukuk Yaklaşımı ve Toplumsal Etkiler​

Feminist hukuk yaklaşımı, boşanma ve nafaka konusunu kadınların yaşadıkları eşitsizlikler çerçevesinde değerlendirir. Bu yaklaşım, mevcut hukuki düzenlemelerin cinsiyetçi toplumsal normlardan etkilendiğini ve kadının dezavantajlı konumunu tam anlamıyla gideremediğini ileri sürer. Boşanma davalarında kadının yaşadığı zorlukların kaynağının yalnızca hukuk sistemi olmadığı, aynı zamanda ataerkil kültürel yapı, ekonomik bağımlılık ve toplumsal baskılar olduğu vurgulanır. Feminist hukukçular, kadınların ev içi emeğinin görünmezliğine dikkat çeker ve mal rejimi düzenlemelerinde bu emeğin daha somut şekilde tazmin edilmesi gerektiğini savunur.

Feminist yaklaşıma göre, kadının ekonomik bağımsızlığı olmadan gerçek bir hukuki eşitlik sağlanamaz. Nafaka kurumunun korunması ve etkin şekilde işletilmesi, kadının toplumsal konumunun güçlendirilmesi için gereklidir. Ancak bu yeterli değildir; kadınların boşanma sonrası istihdam olanakları, kreş hizmetleri, mesleki eğitim ve sosyal güvence gibi alanlarda da desteklenmesi gerekir. Aksi takdirde, “hukuki olarak tanınmış hakların” pratikte gerçek bir koruma sağlamadığı durumlarla sıkça karşılaşılır. Kadınlar, boşanma sürecinde kendilerine sunulan hukuki desteklerle yetinmek zorunda kalır, ancak sosyal ve ekonomik koşullar iyileştirilmedikçe bu destekler yetersiz kalır.

Medyada Kadının Konumu ve Boşanma Algısı​

Boşanma ve nafaka davaları, medyada sık sık gündeme gelerek kamuoyunun dikkatini çeker. Özellikle ünlülerin boşanmaları, yüksek nafaka talepleri veya velayet anlaşmazlıkları gibi konular, basında geniş yer bulur. Bu durum, nafaka sisteminin gerekliliği ya da haksızlıkları hakkında yoğun bir tartışma ortamı yaratır. Ancak medyanın kullandığı dil ve kadın-erkek rollerine bakışı, kimi zaman toplumsal önyargıları pekiştirebilir. Kadın, “nafaka avcısı” veya “haklarından habersiz mağdur” gibi iki uçlu bir biçimde temsil edilebilir. Bu tür temsil biçimleri, toplumsal cinsiyet rolleri hakkındaki kalıpyargıları güçlendiren içeriklerdir.

Medyada boşanma haberlerinin sunuluş tarzı, kadınların boşanma davası açma ya da nafaka talep etme süreçlerini toplumsal baskı altında bırakır. Kamuoyu, bazı vakalarda kadını haksız çıkaracak biçimde yönlendirilebilir. Ayrıca, boşanma sonrası kadının yaşadığı ekonomik zorluklar ve sosyal tecrit, medyada çoğu zaman geniş yer bulmaz. Kadın hakları savunucuları, medyanın daha duyarlı ve kapsayıcı bir dil benimsemesi, kadının sosyo-ekonomik zorluklarını anlayışla ele alması gerektiğini vurgular. Kadına yönelik şiddet, nafaka ödememe, çocukların bakım yükü gibi konuların derinlikli bir şekilde işlenmesi, toplumsal farkındalık yaratmada etkili olabilir.

Koruma Mekanizmalarının Güçlendirilmesine Yönelik Öneriler​

Kadınların boşanma ve nafaka süreçlerinde yaşadıkları mağduriyetlerin giderilmesi ve hukuki korumanın daha etkin hale getirilmesi için çeşitli iyileştirme önerileri gündeme gelmektedir:

• Uzmanlaşmış Kadrolar ve Eğitimler: Aile mahkemelerinde görev yapan hakim, savcı, avukat ve kolluk kuvvetlerinin toplumsal cinsiyet eşitliği konusunda düzenli eğitim almaları sağlanabilir. Bu eğitimler, önyargılı tutumların azaltılmasına ve daha adil kararlar verilmesine katkıda bulunur.
• Sosyal Destek Sistemlerinin Geliştirilmesi: Kadınların boşanma sonrasında iş bulmaları, çocuk bakımını organize etmeleri ve barınma ihtiyaçlarını karşılamaları için belediyeler ve sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliği yapılabilir. Geçici maddi yardımlar, istihdam programları ve uygun fiyatlı kreş hizmetleri, kadının bağımsızlığını destekleyici tedbirlerdir.
• Adli Yardım Mekanizmalarının Yaygınlaştırılması: Avukat masraflarını karşılayamayacak durumda olan kadınlara hızlı ve etkin şekilde adli yardım sunulması gerekir. Baroların kadın hakları merkezleri ve adli yardım büroları, ülke genelinde daha fazla noktada faaliyet göstermelidir.
• Nafaka Sisteminin Gözden Geçirilmesi: Yoksulluk nafakasının süreli veya süresiz olma şartları, ekonomik ve sosyal boyutlar dikkate alınarak yeniden değerlendirilebilir. Kadının çalışma hayatına katılımını kolaylaştırıcı politikalar ve mali teşvikler, nafakanın yükünü uzun vadede azaltabilir.
• İcra Süreçlerinin Hızlandırılması: Nafaka borcunun tahsilinde yaşanan gecikmeler, kadının geçimini olumsuz etkiler. Bu nedenle icra dairelerinin işleyişi hızlandırılmalı, elektronik takip ve banka hesaplarının otomatik blokesi gibi yöntemler yaygınlaştırılmalıdır.
• Farkındalık Kampanyaları: Boşanma ve nafaka konusunun toplumsal boyutu hakkında kamuoyunu bilgilendiren kampanyalar düzenlenebilir. Kadınların hakları, başvuru yolları ve destek mekanizmaları hakkında bilgi sahibi olması sağlanmalıdır.

Bütün bu önlemler, kadınların boşanma sürecinde karşılaştıkları çok yönlü zorlukların üstesinden gelmelerine yardımcı olabilir. Hukuk sistemi, sosyal politikalar ve kamu bilincinin birlikte çalışması sayesinde, nafaka ve boşanma süreçlerinde kadının etkin korunması güçlendirilebilir. Toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanmasında boşanma hukuku kritik bir rol oynar; zira evlilik birliğinin dağılmasıyla kadının yaşadığı hak kayıplarının giderilmesi, genel anlamda kadın haklarının gelişiminin önemli bir parçasını oluşturur.