Cumhurbaşkanlığı Sistemi ve Yetkileri

Cumhurbaşkanlığı Sisteminin Tarihsel Temelleri​

Türkiye’de siyasal sistemin evrimi, Osmanlı İmparatorluğu döneminden başlayarak günümüze dek çeşitli aşamalardan geçmiştir. Özellikle anayasal gelişmelere yön veren siyasal aktörler, toplumun ihtiyaçları ve uluslararası dinamikler bu süreci şekillendirmiştir. Osmanlı döneminde Tanzimat ve Islahat Fermanları ile başlayan modernleşme hareketleri, egemenliğin padişahtan halka doğru dönüşümü ve meşruti monarşi denemeleri gibi önemli adımlarla anayasal düşüncenin temellerini atmıştır. Meşrutiyet dönemi, Osmanlıcılık ve Batıcılık gibi akımların gölgesinde, anayasal çerçevede yürütme ve yasama ilişkisinin nasıl düzenleneceği üzerine çeşitli tartışmaları da beraberinde getirmiştir.

Cumhuriyet’in ilanı ile birlikte, Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) merkezli bir anlayış güç kazanmış ve parlamenter sistemin kuruluşu resmiyet kazanmıştır. Ancak bu süreç içerisinde yürütmenin kim tarafından ve nasıl kullanılacağı, yasama ve yürütme arasındaki denge, devletin şekli ve egemenliğin kaynağı gibi temel unsurlar sürekli tartışma konusu olmuştur. Tek parti dönemi ve sonrasında çok partili hayata geçiş, anayasaların değişmesi ve askeri müdahaleler gibi önemli kırılma noktaları, her seferinde Türkiye’de yürütmenin konumu ve yetkileri üzerinde farklı etkilere yol açmıştır.

1982 Anayasası, askeri darbe sonrasında kaleme alındığından, yürütme erkinin güçlendirilmesine yönelik bir anlayış benimsemiştir. Cumhurbaşkanının yetkileri, özellikle 1961 Anayasası’na göre oldukça genişletilmiştir. Buna karşın, anayasal literatürde sistemin resmen “parlamenter sistem” olarak tanımlanmasına rağmen, fiilen “yarı-başkanlık”a yakın bazı özellikler barındırdığı yönünde görüşler oluşmuştur. 2017 Anayasa değişiklikleri ise bu tartışmaları radikal biçimde yeniden düzenlemiş ve Türkiye’de parlementer sistemden “Cumhurbaşkanlığı Sistemi”ne geçilmesinin yolunu açmıştır. Bu yeni sistem, güçler ayrılığı ilkesinin Türk tipi bir yorumu şeklinde kendisini göstermiş ve özellikle yürütme makamının yetkilerinde belirgin bir artış gözlemlenmiştir.

Tarihsel olarak değerlendirildiğinde, Türkiye’de sistem değişikliği tartışmaları genellikle istikrarsız hükümet yapıları, koalisyon hükümetlerinin zorlukları ve siyasal krizler üzerinden şekillenmiştir. 2017 değişiklikleri de bu yaklaşımla meşrulaştırılmış, esas itibarıyla yürütmenin güçlendirilmesi ve karar alma süreçlerinin hızlandırılması hedeflenmiştir. Ancak bu düzenlemenin taşıdığı sonuçlar, Anayasa Hukuku bağlamında yürütmenin konumu, denge ve denetleme mekanizmalarının etkinliği, yargı bağımsızlığı ve özgürlüklerin korunması gibi pek çok başlık altında derinlemesine irdelenmektedir.

2017 Anayasa Değişiklikleri ve Siyasal Arka Plan​

Türkiye’de parlamenter sisteme dair yıllardır süregelen eleştiriler, 7 Haziran 2015 genel seçimleri sonrasında ortaya çıkan siyasi tablo ile daha belirgin bir hale gelmiştir. Koalisyon görüşmelerindeki başarısızlık ve tekrar seçim süreci, istikrar arayışını kuvvetlendirmiştir. Ardından gelen 1 Kasım 2015 seçimlerinde elde edilen parlamento çoğunluğu, “Başkanlık Sistemi” ya da resmi adıyla “Cumhurbaşkanlığı Sistemi” olarak bilinen yapısal değişikliğin kapsamlı bir şekilde tartışılmasına ve sonrasındaki referandum sürecine kapı aralamıştır.

2017’de TBMM’de kabul edilen ve halk oylamasına sunulan anayasa değişikliği paketinin belirgin özellikleri şunlardır:

• Yürütme Yetkisi: Cumhurbaşkanı, halk tarafından seçilmeye devam ederken, aynı zamanda yürütme organının tek başına temsilcisi haline getirilmiştir.
• Başbakanlık Kurumunun Kaldırılması: Parlamenter sistemde yer alan Başbakan ve Bakanlar Kurulu mekanizması ilga edilmiş, yürütme erkinin tek elde toplanması hedeflenmiştir.
• Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi: Yasa gücünde olmasa da düzenleyici işlemler yapabilme yetkisiyle Cumhurbaşkanı, yürütmenin tek başına norm koyma gücünü artırmıştır.
• Yasama ve Yürütme Arasındaki İlişki: TBMM ve Cumhurbaşkanı arasındaki karşılıklı fesih yetkisi getirilmiş, bütçe yapma süreci yeniden düzenlenmiştir.
• Yargısal Düzenlemeler: Hâkimler ve Savcılar Kurulu’nun (HSK) yapısı değiştirilmiş, üye seçimi Cumhurbaşkanına ve TBMM’ye daha fazla etki imkânı tanıyacak biçimde yeniden kurgulanmıştır.

Bu değişiklikler, yürütme organının gücünü ve siyasi rolünü artırdığı gibi, TBMM’nin bazı denetim mekanizmalarını da dönüştürmüştür. Siyasal arka planda ise, bu düzenlemelerin “hızlı karar alma ve istikrar” gerekçeleriyle savunulduğu; buna karşılık muhalefetin, denge ve denetleme araçlarının zayıfladığı eleştirisini getirdiği görülmektedir.

Cumhurbaşkanlığı Makamının Yeni Konumu​

Eski sistemle kıyaslandığında, Cumhurbaşkanlığı makamının sistem içindeki konumu köklü biçimde değişmiştir. Parlamenter sistemde “tarafsızlığı” benimsenen ve yürütmenin istikrarı için daha çok “denge unsuru” rolü olan Cumhurbaşkanı, yeni sistemde yürütmeyi bizzat yöneten ve hükümet programını şekillendiren “güçlü lider” tipini yansıtmaktadır. Bu konum değişikliğinin en önemli yansımaları şu şekildedir:

• Cumhurbaşkanının Sorumluluğu: Eskiden sembolik niteliği ağır basan ve sınırlı sorumluluk rejimi geçerli olan Cumhurbaşkanlığı makamı, artık icraattan direkt sorumlu bir pozisyona gelmiştir. Bu kapsamda görev süresi boyunca cezai sorumluluk için TBMM’de belirli çoğunluklar aranmakta, ancak fiili siyasi sorumluluğun ağırlığı artmaktadır.
• Parti Bağlılığı: Yeni sistemde Cumhurbaşkanının parti üyeliğine engel bulunmamaktadır. Bu durum, siyaset pratiğinde Cumhurbaşkanının aynı zamanda partisinin genel başkanı olabilmesini ve dolayısıyla yasamada da ciddi bir etki sağlamasını mümkün kılmaktadır.
• Devletin Temsili: Cumhurbaşkanı, hem devletin hem de yürütmenin başı konumundadır. Bu durum, protokol ve yurt dışı ilişkilerdeki yetkileriyle iç siyasetteki karar alma süreçlerini aynı elde birleştirmektedir.
• Kararname Düzenleme Yetkisi: Daha önce başbakanlık ve bakanlar kurulu eliyle yürütülen kararname düzenleme işlevi, tek başına Cumhurbaşkanına geçmiştir. Bu yetki, yasalarla çatışmama koşuluyla sınırlansa da, idarenin hukuk alanında geniş çapta düzenleme yapabilme imkânı doğmuştur.

Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri​

Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri, 2017 Anayasa değişikliklerinin en çok tartışılan unsurları arasında yer almaktadır. Önceki sistemde “Bakanlar Kurulu Kararnamesi” veya olağanüstü hâllerde “Kanun Hükmünde Kararname (KHK)” olarak kullanılan araçların yerini büyük ölçüde Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri almıştır. Ancak bu yeni düzenleme, içerik ve yetki alanı bakımından farklılıklar gösterir.

Normlar Hiyerarşisindeki Yeri​

Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri, Anayasa ve kanunların altında, fakat yönetmelik gibi idari düzenlemelerin üzerinde bir konumda yer almaktadır. Yani bir kanun hükmü ile çelişmeleri durumunda hükümsüz kalırlar. Bu durum, kararnamelerin “düzenleyici işlem” niteliğini güçlendirirken, yasama erkiyle potansiyel gerilimleri de beraberinde getirmektedir. Kanunla düzenlenmesi açıkça öngörülen konularda kararname çıkarılması yasak olup, temel hak ve hürriyetlere dair konularda da kanun hükmü aranır.

Uygulama Alanı​

Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri, yürütmenin kendi teşkilat yapısından ekonomik düzenlemelere kadar geniş bir sahada etkili olabilmektedir. Örneğin bakanlıkların kurulması, kaldırılması, görev alanlarının belirlenmesi, kamu kurumlarının teşkilat şemalarının oluşturulması ve idari yapının yeniden kurgulanması konularında Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri temel norm işlevi görür.

Yargısal Denetim Mekanizması​

Anayasa Mahkemesi, kararnamelerin Anayasa’ya uygunluğunu denetleme yetkisine sahiptir. Ancak bu denetimin etkinliği, uygulamada çeşitli tartışmaları beraberinde getirmiştir. Kararnamelerin çok hızlı ve sık şekilde çıkarılması, TBMM’nin aksiyon almasını gerektiren konularda kararname yoluyla düzenleme yapılması gibi hususlar, yargısal denetimin zamanlamasını ve kapsamını etkileyebilir. Ayrıca kararnameye karşı iptal davası açma hakkı esas olarak ana muhalefet partisi grubu ve belirli bir vekil sayısına sahip olanlarca kullanılabildiğinden, siyasî dengeler de yargısal denetimin pratiğini etkilemektedir.

Yasama ile Yürütme Arasındaki İlişki​

Yeni sistemin getirdiği en önemli yeniliklerden biri, yasama ile yürütme arasındaki ilişkiyi yeniden şekillendirmesidir. Parlamenter sistemde hükümet, TBMM içinden çıkmakta ve yasama ile iç içe bir yapı sergilemekteydi. Oysa Cumhurbaşkanlığı Sisteminde yürütme organı, doğrudan halk tarafından seçilen Cumhurbaşkanı aracılığıyla oluşmaktadır. TBMM üyeleri bakan olamamaktadır ve böylece bakanların tamamı meclis dışından atanmaktadır.

Yasama Yetkisinin Yoğunluğu​

Yasama yetkisi şeklen TBMM’de kalmaya devam eder. Ancak Cumhurbaşkanının parti başkanlığı konumu, meclis çoğunluğu üzerinde önemli bir etki yaratabilmektedir. Bu durum, teoride güçler ayrılığına dayalı bir model öngörülmüş olsa da, pratikte yasama-yürütme ilişkisi açısından fiilî bir yakınlaşma veya “tek elde yoğunlaşma” algısını güçlendirebilir. Cumhurbaşkanının parti lideri olması, meclis grubunu sevk ve idare eden güçle yürütmeyi bir araya getirdiğinde, yasama organının yürütmeyi denetleme ve düzenleyici fonksiyonunu bağımsızca yürütmesi zorlaşabilir.

TBMM’nin Yürütmeyi Denetim Araçları​

Parlamenter sistemde gensoru, güven oylaması gibi mekanizmalar vardı. Yeni sistemde bu araçlar kaldırılmıştır. TBMM, Cumhurbaşkanı hakkındaki bir iddiayı soruşturmak amacıyla “Meclis soruşturması” yoluna gidebilmektedir. Ancak bu süreç, belirli çoğunluklara bağlı kılınmıştır:

1. Önerge verme: TBMM üyelerinin en az üçte birinin imzasıyla.
2. Soruşturma açılmasına karar verme: TBMM üye tamsayısının beşte üçünün desteğiyle.
3. Yüce Divan’a sevk: TBMM üye tamsayısının üçte ikisinin onayıyla.

Bu yüksek çoğunluklar, pratikte soruşturma mekanizmasının işletilmesini zorlaştırmaktadır. Yazılı veya sözlü soru, genel görüşme gibi diğer denetim yolları ise sembolik düzeyde kalabilmektedir. Aynı zamanda “parlamenter denetim”in yerini büyük ölçüde “siyasi rekabet”in aldığı, denetim süreçlerinin de seçimlere endekslendiği yönünde bir görüş ortaya çıkmaktadır.

Cumhurbaşkanlığı Sistemi ve Bakanlar Kurulu Yapısı​

Başbakanlık kurumunun lağvedilmesiyle birlikte, bakanlar kurulu artık Cumhurbaşkanı tarafından atanan ve yine Cumhurbaşkanı tarafından görevden alınabilen bakanlardan oluşmaktadır. Bakanlar, TBMM üyeleri arasından seçilemeyeceği gibi, atanan bakan meclis üyesi ise milletvekilliğinden çekilmek zorundadır. Bu tasarım, yürütmenin meclisten bağımsızlığını güçlendirmeyi hedefler.

Bakanların Yetki ve Sorumlulukları​

Bakanlar, ilgili bakanlığın politikalarını belirleme, uygulama ve yönetme yetkisine sahip olmakla birlikte, nihai talimat mercii Cumhurbaşkanıdır. Her bakan, kendi bakanlık faaliyetlerinden Cumhurbaşkanına karşı sorumludur. Bunun yanında, bakanlarla ilgili herhangi bir siyasal sorumluluk mekanizması doğrudan TBMM’de işletilemez; meclis ancak Cumhurbaşkanının genel siyasetinden hareketle soruşturmaya varabilecek yolları deneyebilir.

İdari Teşkilatın Yeniden Yapılandırılması​

Cumhurbaşkanlığı Sistemi, idari teşkilatta hızlı ve kapsamlı değişiklikler yapılmasına elverişli bir ortam sunmaktadır. Cumhurbaşkanlığına bağlı ofisler, politikalar kurulları ve strateji birimleri gibi yeni yapılar kurulmuş, bakanlık sayıları ve görev alanları yeniden düzenlenmiştir. Bu süreçte, bakanlıklar arası yetki dağılımı ve koordinasyon, Cumhurbaşkanlığı makamının doğrudan yönlendirmesiyle şekillenmektedir.


Bu tabloda özetlendiği üzere, Cumhurbaşkanlığı kararnameleri aracılığıyla yürütmenin idari yapısı hızla şekillendirilebilmekte ve yeniden yapılandırılabilmektedir.

Yargı Bağımsızlığı Tartışmaları​

Cumhurbaşkanlığı Sistemi’nde en çok tartışılan konulardan biri de yargı bağımsızlığı ve tarafsızlığı meselesidir. Bu noktada Hâkimler ve Savcılar Kurulu (HSK) üyelerinin bir kısmının Cumhurbaşkanı, bir kısmının ise TBMM tarafından seçilmesi, yargının yürütme ve yasamadan ne ölçüde bağımsız kalabileceği konusundaki eleştirileri yoğunlaştırmıştır. Özellikle yüksek yargı organlarının üyelerinin belirlenmesinde Cumhurbaşkanının yetkilerinin artması, yargısal denetimin siyasi otoriteden bağımsızlığı hususunda çeşitli soru işaretleri doğurmuştur.

HSK’nın Yeni Yapısı​

2017 değişiklikleri uyarınca HSK 13 üyeden oluşmaktadır. Adalet Bakanı Kurulun “tabii başkanı,” Adalet Bakanlığı Müsteşarı ise tabii üyesidir. Kalan 11 üyenin seçimi ise şöyle düzenlenmiştir:

• Dördü Cumhurbaşkanı tarafından.
• Yedisi TBMM tarafından.

Bu sistem, yargının kendi içinde özerk aday belirlemesinin önüne geçmekte, daha çok yürütme ve yasama organları aracılığıyla şekillenen bir atama modelini hayata geçirmektedir. Yargıçların terfi, atama, disiplin cezası gibi temel özlük işlemlerini yapan HSK’nın üyelerinin bu şekilde belirlenmesi, “siyasal etki” riskini artırdığı yönünde akademik ve hukuki değerlendirmelere konu olmuştur.

Yüksek Mahkemelere Atamalar​

Anayasa Mahkemesi üyeleri ve diğer yüksek yargı organlarının üyeleri de kısmen Cumhurbaşkanı tarafından atanabilmektedir. Bu kapsamda:

• Anayasa Mahkemesi üyelerinin bir kısmı TBMM, bir kısmı ise Cumhurbaşkanı tarafından seçilmektedir.
• Danıştay üyelerinin dörtte biri Cumhurbaşkanınca seçilir, kalanlar HSK aracılığıyla belirlenir.
• Yargıtay üyelerinin seçimi daha çok Yargıtay Büyük Genel Kuruluna aittir, ancak HSK’ya ve dolayısıyla atama süreçlerine yansıyabilecek dolaylı etkiler söz konusudur.

Bu tablo, yürütmenin yargı üzerindeki yetki alanının belirgin şekilde arttığına işaret etmektedir. Eleştirel görüşe göre, bağımsızlık ilkesi, bu denetim ve atama mekanizmaları nedeniyle zayıflayabilir. Destekleyici görüşe göre ise, yargının demokratik meşruiyetini artırmak adına, seçimle gelen Cumhurbaşkanının daha fazla atama yetkisi olması olağan karşılanabilir.

Partili Cumhurbaşkanı Uygulamasının Etkileri​

Cumhurbaşkanının aynı zamanda bir siyasi partinin genel başkanı olabilmesi, kuvvetler ayrılığı açısından önemli bir dönüm noktasıdır. Parlamenter sistemde Cumhurbaşkanı “tarafsız” ve “partiler üstü” bir konumda tanımlanırken, Cumhurbaşkanlığı Sisteminde yürütme erkinin başı olan Cumhurbaşkanının siyasi kimliği gizlenmek istenmemiştir. Bu durum, özellikle seçim dönemlerinde yoğun tartışmalara yol açmıştır.

Seçim Dönemlerinde Rekabet​

Partili Cumhurbaşkanı, seçim kampanyalarında partisiyle birlikte hareket edebilmekte ve partisinin TBMM’de çoğunluğu elde etmesi yönünde aktif bir rol oynayabilmektedir. Bu, yürütmenin yasama üzerindeki etkisini daha sistemin başından itibaren şekillendirebildiğinden, muhalefet partilerinin “eşit yarış” prensibi hakkında endişelerini güçlendirmektedir.

Yasama Faaliyetlerine Etkisi​

Cumhurbaşkanıyla aynı siyasi görüşe sahip milletvekillerinin meclis grubunda bulunması, yasa yapma sürecinde büyük bir kolaylık sağlamaktadır. Meclis çoğunluğu ile cumhurbaşkanlığı arasında bir uyum varsa, Cumhurbaşkanlığından gelen yasa teklifleri veya siyasi öncelikler çoğunlukla TBMM’de sorunsuz şekilde hayata geçirilebilir. Bu açıdan “hızlı ve etkin yasa yapma” hedefinin gerçekleştirildiği savunulabilir. Ancak bu model, farklı siyasi görüşlerin temsil imkânını zayıflatabileceği ve denge-denetleme mekanizmalarının da etkisiz hale gelebileceği yönünde eleştirilir.

Güçler Ayrılığı İlkesi ve Dengeler​

Cumhurbaşkanlığı Sistemi, teoride bir “Başkanlık Sistemi” örneği olmakla birlikte, uygulamada farklı unsurlarıyla “Türk Tipi Başkanlık” olarak adlandırılabilmektedir. Geleneksel başkanlık sistemlerinde yasama, yürütme ve yargı arasında katı bir ayrım öngörülür. Başkan ile yasama organı ayrı ayrı seçilir ve yasama organının başkanı görevden alma ya da başkanın yasama organını feshetme gibi yetkileri genelde yoktur. Türkiye’de ise karşılıklı fesih yetkisi, partili cumhurbaşkanlığı ve yüksek yargı atamalarındaki düzenlemeler gibi unsurlar, klasik başkanlık tipinden önemli ölçüde ayrılmaktadır.

Karşılıklı Fesih Yetkisi​

Anayasa değişikliği ile getirilen karşılıklı fesih yetkisine göre, Cumhurbaşkanı kendi seçimlerinin yenilenmesine karar verdiğinde, TBMM seçimi de otomatik olarak yenilenir. Aynı şekilde TBMM, beşte üç çoğunlukla erken seçim kararı aldığında, Cumhurbaşkanlığı seçimi de yenilenmek durumundadır. Bu mekanizma, seçimin yenilenmesi halinde hem yasama hem yürütme erkinin birlikte “halkın sandığına” başvurmasını sağlar. Ancak fiiliyatta güçlü bir Cumhurbaşkanı, mecliste kendi siyasi partisinin ya da ittifakının çoğunluğu olduğu sürece bu yetkiyi kendi lehine çevirebilir. TBMM’nin ise beşte üç çoğunluk sağlamakta zorlanması muhtemeldir.

Meclisin Bütçe Hakkı​

Yasama erkinin en önemli denetim araçlarından biri olan bütçe yapma hakkı, Cumhurbaşkanlığı Sistemi’nde farklı bir düzenlemeye sahiptir. Anayasaya göre, eğer TBMM Cumhurbaşkanının sunduğu bütçeyi onaylamazsa, önceki yılın bütçesi yeniden değerleme oranına göre uygulanır. Bu durum, meclisin bütçe üzerinde nispeten zayıf bir konuma itildiği yönünde eleştirilmiştir. Zira meclisin, bütçeyi reddetmek suretiyle yürütmeye baskı kurması artık kolay değildir; yürütme, bir nevi “zımni bütçe” uygulamasıyla harcamalarını sürdürebilmektedir.

Karşılaştırmalı Perspektifler​

Dünyada başkanlık sistemine sahip ülkelerin örnekleri incelendiğinde, genel kabul görmüş bazı kriterler sıralanır: kuvvetler ayrılığı, başkanın yasamayı feshetme yetkisinin olmaması (ya da çok sınırlı olması), başkanın doğrudan halk tarafından seçilmesi ve sabit görev süresine sahip olması gibi. Türkiye’nin Cumhurbaşkanlığı Sistemi, bu kriterlerin bir kısmını karşılarken bir kısmından sapma gösterir. Örneğin ABD’de başkanın yasamayı feshetme yetkisi yoktur ve bütçe kabul edilmezse hükümet kapanması gibi mekanizmalar gündeme gelir. Türkiye’de ise yürütmeye daha çok avantaj sağlayan bir düzenleme mevcuttur.

Latin Amerika ülkelerindeki başkanlık sistemleri ile karşılaştırıldığında ise, yürütme erkinin güçlenmesi ve denetim mekanizmalarının zayıflaması durumları zaman zaman benzerlik gösterir. Ancak Türkiye’deki partili cumhurbaşkanı uygulaması, yüksek yargı atama süreçleri ve fesih yetkileri gibi konular, sistemi daha da “merkezi” bir yapıya büründürmektedir. Bu noktada, denge ve denetleme unsurlarının kurumsallaşması, “tek adam yönetimi” endişelerinin giderilmesi için kritik görülür.

Uygulamada Karşılaşılan Temel Sorunlar​

Cumhurbaşkanlığı Sistemi, yürürlüğe girdiği tarihten bu yana çeşitli pratik sorunlarla da yüz yüze gelmiştir. Bu sorunların bir kısmı, siyasî kültür ve kurumların yapısından kaynaklanırken, bir kısmı hukuki düzenlemeden ileri gelmektedir. Aşağıda, bu sorunların başlıcaları değerlendirilmektedir.

Kararname Rejimindeki Yoğunluk​

Meclisin yasa yapma hızına kıyasla kararname çıkarma yolunun çok daha seri ve esnek olması, yürütmenin düzenleme alanını genişletmektedir. Yasal düzenleme yapılmaksızın, kararnameyle birçok alan yönetilebilir hale gelmiştir. Bunun sonucu olarak:

• Meclisin yasama faaliyeti ikinci plana itilebilir.
• Kararnamelerin anayasaya uygunluk denetimi zaman alabilir.
• Kamuoyu ve sivil toplumun karar alma süreçlerine katılımı zorlaşabilir.

Yürütmenin Merkezileşmesi​

Bakanlar Kurulu kararları yerine Cumhurbaşkanlığı kararlarıyla yönetilen bu yapıda, özellikle bakanlıkların üst düzey bürokratik atamalarından yerel yönetimlerin yetkilerine kadar pek çok konuda tek merkezli bir yönetsel anlayış doğmaktadır. Bakanlıkların, politikalar kurullarının ve çeşitli ofislerin sayısının artması, kimi zaman yetki karmaşalarına da sebebiyet vermiştir. Uygulamada, hangi konunun hangi ofis tarafından ele alınacağı veya hangi bakanlıkla koordinasyon kurulacağı zaman zaman net olmayabilmektedir.

TBMM’nin Etkisi ve Milletvekillerinin Rolü​

Bakanlık görevi için meclis üyelerinin seçilememesi, parlamento içinde önemli siyasi figürlerin etkinliğini azaltmış, yürütme ile yasama arasındaki temas noktalarını zayıflatmıştır. Milletvekilleri, yasama faaliyetlerinde daha bağımsız davranabilecekleri varsayılırken, partili Cumhurbaşkanının güçlü konumu, uygulamada meclis grubunun disiplinini sıkılaştırabilmektedir. Bu durum, milletvekillerinin yasa tekliflerinde ve denetim mekanizmalarında inisiyatif almasını zorlaştırabilir.

Koalisyon İttifakları ve Seçim Sistemine Yansıması​

Cumhurbaşkanlığı Sistemi, “koalisyonların sonu” söylemiyle gündeme getirilmiş olmasına rağmen, siyasî partiler arasında “ittifak” adı altında yeni tip işbirliği modellerine yol açmıştır. Cumhurbaşkanlığı seçiminde barajın %50+1’e çıkması, tek bir parti için çoğu zaman yeterli gelmediğinden, partiler arası ittifaklar kaçınılmaz hale gelmektedir. Bu durum, sistemin doğrudan seçimli yapısı içerisinde “koalisyon benzeri” pazarlıkları ve işbirliklerini teşvik etmektedir.

Eleştirel Yaklaşımlar​

Cumhurbaşkanlığı Sistemi’ne yönelik eleştiriler çeşitli açılardan dile getirilmektedir. Bu eleştirilerden bazıları, anayasal ilkelerle doğrudan ilişkiliyken, bazıları ise siyasetin pratik yönüne ve demokratik işleyişe yönelik endişeleri yansıtmaktadır.

Tek Kişide Yoğunlaşan Güç Eleştirisi​

Bu görüşe göre, sistemin temel yapısı cumhurbaşkanında büyük bir iktidar yoğunlaşmasına yol açmaktadır. Cumhurbaşkanı, hem yürütme yetkisini doğrudan kullanmakta hem de parti başkanı olarak yasama organının büyük bölümünü kontrol edebilmektedir. Yargı atamaları da yürütmenin etkisiyle şekillendiğinden, üç kuvvetin de fiilî olarak “tek bir merkez” etrafında toplanabileceği öne sürülmektedir.

Denge ve Denetleme Zafiyeti​

Başkanlık sisteminin temel öncülü, güçlü bir başkan ile güçlü bir meclisin dengede tutulmasıdır. Ancak Türkiye’deki uygulamada meclisin fonksiyonunun büyük oranda zayıfladığı, denetim yollarının etkisiz kaldığı, yargının da yürütme tarafından kontrol riskinin bulunduğu belirtilmektedir. Bu çerçevede, “checks and balances” (denge ve fren) mekanizmalarının gereği gibi işletilemediği iddia edilmektedir.

Rejimin Kalıcılığı ve Kurumsallaşma Sorunu​

Başkanlık sisteminin Türkiye’de yeni oluşu, anayasal kurumların ve siyasal aktörlerin henüz bu sisteme uyum sağlama aşamasında oluşu, kurumsallaşma ve istikrar sorunlarını beraberinde getirmektedir. Uzun yıllardır parlamenter geleneğe sahip bir ülkede, aniden başkanlık benzeri sisteme geçiş, bürokratik alışkanlıklardan yargı kültürüne kadar pek çok alanı sarsmıştır. Eleştirel perspektife göre, bu durum “kişiselleşmiş yönetim” riskini artırmaktadır. Çünkü kurallar henüz tam oturmadığında, sistem liderin karakteri ve tercihleri etrafında şekillenebilmektedir.

Kuvvetler Birliği Algısı​

Anayasal terminolojide resmen “kuvvetler birliği” ifadesi kullanılmasa da, uygulamanın yürütme lehine kuvvetleri bir araya getirdiği algısı yaygındır. Hem yürütmenin hem de yasamanın iktidar partisinin kontrolünde olması ve yargı atamalarında yürütmenin yetkili olması, “tek elde toplanan güç” söylemini desteklemektedir. Bu durumun sakıncalarından biri, muhalefet partilerinin anayasal sistem içerisinde kendilerine yer bulmakta zorlanmasıdır. Ayrıca sivil toplumun karar alma süreçlerine katılımının ve denetleyici rolünün de zayıflaması ihtimali yüksektir.

Savunucu Görüşler​

Eleştiriler kadar, sistemi savunan görüşler de akademik ve siyasi ortamlarda seslendirilmektedir. Bu görüşler, yeni sistemin istikrar, hızlı karar alma ve etkin yönetim gibi avantajlara sahip olduğunu vurgulamaktadır.

Siyasî İstikrar ve Hızlı Karar Alma​

Savunucu görüşe göre, parlamenter sistemin koalisyonlara bağlı istikrarsız hükümet dönemlerini ve kabine içi anlaşmazlıkları geride bırakmak gerekir. Cumhurbaşkanlığı Sistemi, icra gücünün tek elde toplanması sayesinde reformların hızla hayata geçirilmesini sağlar. Özellikle ekonomik ve güvenlik alanlarında hızlı karar alabilme kabiliyeti, ülkenin uluslararası rekabette geri kalmamasını sağlayabilir.

Demokratik Meşruiyetin Güçlenmesi​

Cumhurbaşkanı doğrudan halk tarafından seçildiğinden, yürütme organının meşruiyet kaynağı da doğrudan seçimdir. Eski sistemde, Cumhurbaşkanının sembolik bir gücü olmasına rağmen halk tarafından seçilmesiyle ortaya çıkan ikili meşruiyet sorunu, yürütmenin iki başlı yapısı gibi konular tartışma yaratmaktaydı. Yeni sistemde tek bir yürütme organı var ve bu organın meşruiyeti doğrudan seçmene dayanmaktadır.

Uzman Kadroların Etkin Katılımı​

Bakanların meclis dışından atanması, alanında uzman kişilerin kabineye alınmasına kapı aralamıştır. Böylece parti içindeki siyasi denge ve pazarlıklar yerine, liyakat esasına dayalı isimlerin bakan koltuğuna oturabilmesi mümkündür. Savunucu görüş, bunun politika uygulamalarında verimi artıracağı ve siyaset dışı bireylerin yönetici pozisyonda yer alabileceği yönünde değerlendirmeler yapar. Elbette bu durum, atamaların gerçekte ne kadar liyakata dayandığı ve ne kadar siyasî sadakate dayandığı sorularını da beraberinde getirmektedir.

Seçim ve İttifak Düzenlemeleri​

Cumhurbaşkanlığı Sistemine geçiş sonrasında, seçimlerin düzenlenmesi ve siyasi partilerin ittifak yapıları da değişime uğramıştır. Seçim barajı, milletvekili dağılımı, partilerin cumhurbaşkanı adaylarını belirleme yöntemleri gibi pek çok konuda yasal düzenlemeler yapılmıştır. %50+1 oy alma gerekliliği, fiilen iki kutuplu bir siyasi atmosfer oluşturma potansiyeli taşır. Partiler, kendi tabanlarının ötesine geçebilmek için koalisyon benzeri işbirliklerine yönelmekte, “ittifak protokolleri” ile seçime girmektedir.

Bu ittifak modeli, esasında parlamenter sistemdeki koalisyonlarla benzer bir mantığa sahiptir; ancak önceden seçim sürecinde şekillenir ve halka “ittifak bloğu” olarak sunulur. Bu sayede seçmen, hangi partilerin hangi çerçevede ortak hareket ettiğini bilerek oy kullanabilir. Aynı zamanda, cumhurbaşkanlığı seçiminde de tek bir aday etrafında birleşmek gerekebileceğinden, siyasal partiler arasındaki pazarlıklar ve uzlaşmalar, seçim öncesi dönemde yoğunlaşır.

Temel Hak ve Özgürlükler Bağlamı​

Cumhurbaşkanlığı Sistemi çerçevesinde temel hak ve özgürlüklerin korunması meselesi, büyük ölçüde denge ve denetleme mekanizmalarının işleyişine bağlıdır. AİHM içtihadı ve AYM kararları gibi uluslararası ve ulusal düzeydeki yargısal denetimler, kişisel hak ve hürriyetlerin genişlemesi ya da daralması üzerinde belirleyici olabilir. Ancak yürütmenin güçlenmesi, OHAL uygulamalarının yaygınlaşması ve kararname rejiminin pratikte kolaylaşması, hak ve özgürlük alanında da çeşitli endişeler yaratmıştır. Akademik değerlendirmelerde sıkça “güçlü yürütme, zayıf yargı = güvencesiz haklar” formülü öne çıkar.

Bu sistemin etkisiyle birlikte, medya özgürlüğü, ifade özgürlüğü, gösteri hakkı, sivil toplum faaliyetleri gibi alanlarda kamusal otoritenin denetimini artırdığına dair görüşler bulunmaktadır. Cumhurbaşkanlığı makamının bu alanlardaki yetkileri direkt olarak sınırlı olsa da, siyasi atmosferin şekillendirilmesinde yürütme gücünün baskın olması, hak ve özgürlükler bağlamında kaygılara neden olmaktadır.

Sistemde Revizyon İhtimalleri ve Tartışmalar​

Cumhurbaşkanlığı Sistemi’nin kısa bir uygulama geçmişi olduğu düşünüldüğünde, çeşitli revizyon önerileri gündeme gelmektedir. Bu önerilerin bazıları sistemden tamamen geri dönüşe (parlamenter sisteme dönüş), bazıları ise sistemin içinde düzeltme yapılmasına yöneliktir. Kamuoyunda ve akademik çevrelerde sıkça dile getirilen bazı revizyon konuları şu şekilde özetlenebilir:

• Yargı Bağımsızlığını Güçlendirme: HSK seçim sürecinin yeniden düzenlenmesi, Adalet Bakanının kuruldaki rolünün gözden geçirilmesi, yüksek yargı atamalarının çeşitlendirilmesi gibi tedbirler önerilir.
• Kararname Yetkisinin Sınırlandırılması: Özellikle yürütme organının, yasama alanına sıkça müdahil olmasının önüne geçecek düzenlemelerle kararname uygulamasının daraltılması söz konusu olabilir.
• TBMM’nin Denetim Araçlarını Etkinleştirme: Meclis soruşturmasının çoğunluk şartlarının düşürülmesi, yazılı soru önergeleri ve araştırma komisyonlarının yetkilerinin artırılması gibi yöntemler ele alınmaktadır.
• Seçim Sistemi Reformu: Barajın indirilmesi, ittifak modellerinin yeniden düzenlenmesi, partiler arası rekabetin canlandırılması konusunda hukuki çerçevenin değiştirilmesi tartışılmaktadır.
• Karşılıklı Fesih Yetkisinin Gözden Geçirilmesi: Cumhurbaşkanının meclisi feshetme imkânının sınırlandırılması veya yasamanın feshi için gereken oy oranlarının değiştirilmesi gibi düzenlemeler konuşulmaktadır.

Bu önerilerin hayata geçmesi, siyasal uzlaşıya bağlıdır. Mevcut sistemde ise siyasal çoğunluğun ve Cumhurbaşkanının onayı olmadan anayasada kapsamlı değişiklikler yapmak kolay değildir. Referandum şartı da dikkate alındığında, sistemin revizyonu konusunda geniş bir toplumsal ve siyasal mutabakat gereklidir.

Kararnamelerin İdari Yapıya Etkisi​

Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri, bakanlıkların görev dağılımlarından merkez-taşra teşkilatı ilişkilerine, başkanlıklar ve ofislerin görev tanımlarından üst düzey bürokratik atamalara kadar pek çok konuyu düzenlemektedir. Bu düzenlemelerin sıklıkla değişmesi, kamuda kurumsal hafızanın oluşmasını zorlaştırabilir. Her yeni kararname, idari hiyerarşiyi ve görev yetki alanlarını yeniden tanımlayabilmektedir. Böylece, uygulamada süreklilik ve öngörülebilirlik sorunu ortaya çıkabilir.

Ayrıca yerel yönetimler de bu kararnamelerle dolaylı olarak etkilenmektedir. Belediyelerin bütçe payları, büyükşehirlerin ilçe belediyeleriyle ilişkileri gibi konularda çıkarılan düzenleyici işlemler, “idari yerindenlik ilkesi” açısından değerlendirildiğinde merkezi idarenin güçlenmesi yönünde eğilim sergilemektedir.

Sistemin Uygulamadaki Verimliliği​

Cumhurbaşkanlığı Sistemi’ne geçişin en önemli gerekçelerinden biri, “hızlı ve etkin yönetim” anlayışıydı. Büyük projelerde karar alınması, yasal prosedürlerin aşılması, uluslararası anlaşmaların onaylanması gibi konularda gerçekten de daha kısa sürede sonuç alındığı söylenebilir. Ancak bunun bir bedeli olarak denetim ve katılım mekanizmalarının zayıfladığı da öne sürülmektedir.

Öte yandan, bürokratik gereklilikler ve uluslararası hukukî taahhütler nedeniyle, her konuda mutlak bir hızdan bahsetmek mümkün değildir. Avrupa Birliği, uluslararası sözleşmeler, Dünya Ticaret Örgütü kuralları gibi pek çok alanda Türkiye, evrensel standartlara uymak zorundadır. Bu açıdan, karar alma süreçleri ne kadar hızlandırılırsa hızlandırılsın, küresel düzenin gerektirdiği bazı denetimler ve prosedürler aşılamayabilir.

Bakanlıklar ve Politikalar Kurullarının Rol Paylaşımı​

Yeni dönemde Cumhurbaşkanlığı’na bağlı çok sayıda politika kurulu oluşturulmuştur. Bu kurullar, sağlık, eğitim, güvenlik, kültür, ekonomi gibi alanlarda strateji belirleyici ve danışma organları olarak faaliyet göstermektedir. Uygulamada ise bakanlıkların da kendi politika geliştirme süreçleri olduğu için, zaman zaman kurullar ile bakanlıklar arasında görev çakışmaları ya da görüş ayrılıkları yaşanabilmektedir.

Kurulların Avantajları​

• Alanında uzman kişileri bünyesinde barındırarak, uzman bakış açısıyla politika önerileri sunabilirler.
• Doğrudan Cumhurbaşkanına bağlı olduklarından, hızlı karar alabilme imkânı yaratabilirler.
• Siyasi kaygılar yerine, teknik ve bilimsel yaklaşımı öne çıkarabilmeleri mümkündür.

Karşılaşılan Zorluklar​

• Bakanlıkların karar süreçleriyle uyumsuzluk, “ikili yapılar” oluşturabilir.
• Yetki karmaşası, siyasî sorumluluk noktasında belirsizliğe neden olabilir.
• Kurullar, idarenin hiyerarşik yapısı dışında kaldığı ölçüde hesap verebilirlik sorunu doğabilir.

Uluslararası Yükümlülükler ve Dış Politika​

Cumhurbaşkanlığı Sistemi, dış politikada yürütmenin rolünü daha da artırmıştır. Parlamenter sistemde dış politika, bakanlar kurulu ve başbakan öncülüğünde şekillenir, cumhurbaşkanı da temsil gücüyle katkı sağlardı. Yeni sistemde dış politikayı yönlendirme gücü, büyük ölçüde Cumhurbaşkanının liderliğindedir. Dışişleri Bakanlığı da teknik ve diplomatik süreci yönetirken, son söz Cumhurbaşkanına aittir.

Uluslararası antlaşmaların onaylanması ve feshi konusunda da Cumhurbaşkanı tek başına karar alabilir. TBMM, onaylamayı bir kanunla uygun bulsa da, yürütmenin antlaşmalardan çekilme kararını iptal etme noktasında kısıtlı bir alana sahiptir. Bu düzenleme, hızlı hareket edebilme imkânı sunmakla birlikte, parlamentonun uluslararası hukuktaki rolünü zayıflatmaktadır.

Sistemde İdare Hukuku Boyutu​

Cumhurbaşkanlığı Sistemi, anayasa hukukunun yanı sıra idare hukukuna ilişkin önemli sonuçlar doğurmuştur. İdari işlemlerin hızı, kararname rejimi, atama ve görevden alma süreçleri, idarenin bütününde yeniden yapılandırmaya gidilmesi, idare hukukunun temel prensipleri olan “kanunilik,” “idarenin bütünlüğü,” “yargısal denetim” ve “kamu yararı” gibi ilkelerin yeniden yorumlanmasını gerektirmektedir. Özellikle “kararnamelerin yönetmelik gibi kullanılması” eleştirisi, idare hukukçuları tarafından sıkça gündeme getirilmektedir.

Bu sistemde, idari işlemlerin hiyerarşik denetimi kadar, yargısal denetimin etkinliği de önemlidir. Kararnamelerle hızla değişen idari yapı, vatandaşların karar mercilerini takip etmesini güçleştirebilir. Kurum ve kuruluşların hangi bakanlığa ya da hangi başkanlık/ofis/kurula bağlı olduğu sıklıkla değiştiğinde, idari süreçlerin şeffaflığı ve hesap verebilirliği zarar görebilir. İdare hukuku açısından “yetki gasbı” veya “yetkinin yanlış kullanımı” riski artabilir.

Sistemi Değerlendirmeye İlişkin Çeşitli Ölçütler​

Anayasa hukukunda bir siyasi sistemi değerlendirirken kullanılabilecek ölçütler, hem şekli hem de işlevsel olabilir. Cumhurbaşkanlığı Sistemi’ni değerlendirirken öne çıkan temel ölçütler şunlardır:

• Katılım ve Temsil: Seçim süreçleri, parti içi demokrasi, muhalefetin söz hakkı ve basın özgürlüğü ölçümleriyle, sistemde ne kadar çok sesliliğin sağlanabildiği incelenir.
• Hesap Verebilirlik: Yürütme organının kararları, TBMM ve yargı denetimi ile kamuoyuna açıklık prensibi üzerinden izlenir. Sorumluluk mekanizmalarının işlerliği araştırılır.
• Yargı Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı: Atama süreçleri, disiplin düzenlemeleri ve siyasal nüfuzun yargı üzerindeki etkisi analiz edilir.
• Hukukun Üstünlüğü: Kanun karşısında eşitlik, normlar hiyerarşisinin korunması, temel hak ve özgürlüklerin korunması gibi kıstaslar ele alınır.
• Kurumsal Dengeler: Kuvvetler ayrılığı, denge ve denetleme mekanizmaları, sivil toplumun katılım olanakları irdelenir.

Bu ölçütler bağlamında yapılacak değerlendirmeler, sistemin demokratik standartlarını, idari kapasitesini, temel hak ve özgürlüklerle uyumunu bütüncül şekilde gözler önüne serer. Cumhurbaşkanlığı Sistemi, uygulandığı süre boyunca sürekli olarak bu ölçütlere göre değerlendirilmekte ve siyasal/akademik tartışmaların odağında kalmaktadır.

Olası Uyarlama ve Denge Modelleri​

Cumhurbaşkanlığı Sistemi’nin keskin yanlarını törpülemek ve daha dengeleyici bir modele evrilmesini sağlamak isteyen reformistler, farklı modellere işaret ederler. Bunlar arasında “yarı-başkanlık”a benzer bir yapı veya “başkanlık içinde parlamenter unsurların eklemlenmesi” gibi karma modeller yer alabilir. Örneğin, ABD tipi başkanlık sisteminde mevcut olan güçlü kongre komisyonları ve parti disiplinsizliği gibi faktörlerin Türkiye’de de var olması halinde, yürütme gücünün sınırlandırılabileceği öne sürülmektedir. Fakat Türkiye’de siyasi partilerin örgüt yapısı ve lider odaklı kültür, bu tür modellerin hayata geçmesini zorlaştırır.

Avrupa’da bazı ülkelerde uygulanan yarı-başkanlık sistemleri de (Fransa, Portekiz, Finlandiya vb.) incelenerek, Cumhurbaşkanlığı ile Başbakan arasında yetkilerin paylaşıldığı karma modeller gündeme getirilebilir. Ancak 2017 değişikliğiyle kaldırılan Başbakanlık makamının yeniden ihdas edilmesi, anayasal açıdan yeniden büyük bir değişikliği gerektirecektir.

Siyaset Bilimi ve Anayasal Sistem İlişkisi​

Cumhurbaşkanlığı Sistemi, salt anayasa hukukunun konusu olmakla sınırlı değildir. Aynı zamanda siyaset biliminin parti sistemleri, seçim sistemi, siyasal davranış ve politik istikrar gibi pek çok alt disiplinini de yakından ilgilendirir. Bu sistem, seçmen davranışında kutuplaşma eğilimini güçlendirebilir, çünkü cumhurbaşkanı seçimlerinde iki turlu ya da ittifaklı yapıların öne çıkması, partileri “ya hep ya hiç” yaklaşımına itebilir. Böylece siyasal söylemler sertleşebilir, koalisyon benzeri işbirlikleri seçim öncesinde kurulup seçim sonrası çatışmalara dönüşebilir.

Ayrıca siyasal katılım ve temsilde, liderin öne çıkması parti içi demokratik mekanizmaları zayıflatabilir. Parti teşkilatları, doğrudan cumhurbaşkanının otoritesine tâbi hale gelebilir. Bu da çoğulcu demokrasinin alt unsurlarının zayıflamasına yol açabilir. Gelişmeler, sivil toplumun ve medya kuruluşlarının da “tek merkezli” veya “çok kutuplu” bir siyasal arenada nerede duracağını yeniden şekillendirir.

Kurumlar ve Kişiler Arasındaki Denge​

Başkanlık sistemlerinde kişilerin siyasal sistemdeki rolü, parlamenter sistemlere kıyasla daha önemlidir. Lider odaklı bir sistem, karizmatik veya popüler bir cumhurbaşkanının ülkenin siyasal mimarisini derinden etkilemesine sebep olabilir. Mevcut Cumhurbaşkanlığı Sisteminde de benzer bir durum geçerlidir. Kurumsal ilkeler ve prosedürler, pratikte karizmatik liderlerin tercihleri doğrultusunda esnetilebilir. Bu yüzden anayasal güvence mekanizmalarının iyi tasarlanması çok önemlidir.

Kişiye özel siyaset tasarımı tehlikesi, anayasaların evrenselliği ve kalıcılığı prensibine aykırı görülür. Anayasa, sadece mevcut lider için değil, gelecekteki liderler ve farklı siyasal koşullar için de işlevsel olmalıdır. Dolayısıyla Cumhurbaşkanlığı Sistemi bağlamında yapılan tartışmalar, uzun vadede kişilere bağlı olmaksızın nasıl sürdürülebilir bir model yaratılacağı üzerine odaklanmaktadır.

Genel Değerlendirme Açısından Çeşitli Örnekler​

İlk uygulama süreci itibarıyla, Cumhurbaşkanlığı Sistemi’nin Türkiye’deki işleyişi hakkında bazı gözlemler yapılabilir:

• Türkiye’de siyasal istikrar büyük ölçüde yürütmenin kontrolündedir; ancak bu istikrar, muhalefet ve sivil toplum katılımını kısıtladığı ölçüde demokrasi kalitesi tartışmalı hale gelebilir.
• Yürütme tarafından atanan üst düzey görevlilerin artması, liyakat sorusunu gündeme getirir; sistemin verimliliği, büyük ölçüde atamaların objektif kriterlere dayandırılmasına bağlıdır.
• Yasama organının inisiyatif alanı daralmıştır; muhalefet partilerinin meclisteki varlığının karar alma süreçlerine etkisi sınırlıdır.
• Seçmenlerin önüne gelecek başkan adayının parti lideri olması, seçimlerde kampanyanın daha çok liderler üzerinden yürümesine yol açar. Bu da parti programlarının önemini azaltabilir.

Uzun Vadeli Projeksiyonlar​

Türkiye’de Cumhurbaşkanlığı Sistemi’nin geleceğine dair öngörüler, büyük ölçüde siyasi aktörlerin güç ilişkilerine, kamuoyunun beklentilerine ve uluslararası ortamın baskılarına bağlıdır. Eğer sistem içinden kaynaklanan tıkanıklıklar veya ekonomik/sosyal krizler yaşanırsa, bu durum anayasa değişikliği tartışmalarını alevlendirebilir. Diğer yandan, sistemin revize edilerek daha katılımcı ve dengeleyici hale getirilmesi, çeşitli anayasal reformlarla mümkün olabilir.

Siyasal partiler arasındaki uzlaşı düzeyinin düşük olduğu bir ortamda, sistemde kapsamlı bir revizyon ya da geri dönüş (parlamenter sisteme dönüş) olasılığı da güçleşebilir. Bu nedenle, güncel siyasal konjonktürde Cumhurbaşkanlığı Sistemi, belirli düzeltmeler ve küçük ölçekli reformlarla devam edeceğe benzemektedir. Toplumun talepleri, ekonomik ve uluslararası faktörler, sistemin pratikte nasıl işleyeceğini belirlemeye devam edecektir.

Akademik Tartışmalarda Öne Çıkan Yaklaşımlar​

Hukuk ve siyaset bilimi çevrelerinde Cumhurbaşkanlığı Sistemi’ne dair tartışmaların ortak çerçevesi genellikle şu unsurlarda yoğunlaşmaktadır:

• Hız ve Etkinlik: Yürütmenin karar alma süreçlerindeki hızının kurumsal denetimle dengelenmesi gerektiği savunulur.
• Denge ve Denetleme: TBMM’nin güçlendirilmesi, yargı bağımsızlığının güvenceye alınması, medya ve sivil toplumun rolünün artırılması gibi konular önceliklidir.
• Siyasi Kültür: Lider odaklı siyasi gelenek, partiler arası diyalog eksikliği ve muhalefetin zayıf kalması gibi faktörler, anayasal sistemin pratikte nasıl işlediğini belirler.
• Uluslararası Bağlam: AB ve Avrupa Konseyi organlarının raporları, hukukun üstünlüğü indeksleri, insan hakları değerlendirmeleri, sistemin meşruiyetine ve demokratik niteliğine dair göstergeler sunar.

Akademik camiada bazı yazarlar, Cumhurbaşkanlığı Sistemi’ni mevcut şartlar altında “pratik bir çözüm” olarak görürken; diğer yazarlar “demokratik gerileme” ve “otoriterleşme” riskine dikkat çekmektedir. Sonuçta, bu sistemin başarısı ya da başarısızlığı, büyük ölçüde kurumsal mekanizmaların işlerliği ve siyasal aktörlerin tutumlarıyla ölçülecektir.

Meclis Seçimi ve Cumhurbaşkanlığı Seçiminin Eş Zamanlılığı​

Cumhurbaşkanlığı Sisteminde, yürütme ve yasama seçimleri aynı gün yapılmaktadır. Bu uygulama, teorik olarak kuvvetlerin birbirinden ayrı seçilmesini öngörse de, pratikte seçmenin aynı tercih eğilimiyle hem Cumhurbaşkanını hem de meclisteki çoğunluğu belirlemesine yol açabilmektedir. Dolayısıyla, cumhurbaşkanının seçimiyle partisine oy vermek arasında kuvvetli bir bağ oluşur. Eğer seçmen, cumhurbaşkanını destekliyorsa, mecliste de o partinin çoğunluğu sağlaması için oy kullandığında, yasama-yürütme “ayrı seçilmek” yerine “aynı kutupta birleşmek” eğilimindedir.

Bu açıdan, sistemin “kontrol” ve “denge” mekanizmalarını zedeleyebilecek bir boyut oluşabilir. Seçimler farklı tarihlerde yapılsaydı, örneğin seçmen iki farklı dönemde iki farklı tercihte bulunabilir, yürütme ve yasamanın farklı parti kontrolünde olması sağlanabilirdi. Ancak yürürlükteki anayasada seçimler eş zamanlı yapılır. Erken seçim kararı alındığında da hem cumhurbaşkanlığı hem parlamento seçimleri birlikte yenilenir.

Son Değerlendirmeler Işığında Genel Bir Bakış​

Türkiye’de Cumhurbaşkanlığı Sistemi ve yetkileri, anayasal düzenin merkezine yerleşmiştir. Yürütme organının kuvvetli yapısı, yasamadan gelen denetim mekanizmalarının sınırlılığı ve yargı bağımsızlığına dair soru işaretleri, sistemin geleceği açısından önemli başlıklardır. Savunucuları, yönetimde istikrar ve hızlı karar alma gibi özellikleri överken; eleştiriciler, özgürlüklerin ve denge-denetleme mekanizmalarının zayıfladığını vurgulamaktadır.

Uygulama süreci zamanla daha net sonuçlar doğuracaktır. Sistem, pratikteki aksaklıklar nedeniyle revize edilebilir veya siyasal konjonktüre göre yeni formüller tartışılabilir. Kurumların işleyişini, yürütmenin merkezileşme eğilimini, meclisin rolünü ve yargı bağımsızlığını yakından izlemek, demokrasi ve hukukun üstünlüğü kavramları açısından önem taşımaktadır. Bu çerçevede, “Cumhurbaşkanlığı Sistemi”nin anayasal ve siyasal bakımdan nasıl gelişeceği, Türkiye’nin demokratik yapısı ve toplumsal barışını uzun vadede doğrudan etkileyecektir.