Emeklilik Şartları ve Türleri

Sosyal Güvenlik Hukuku’nda Emeklilik Şartları ve Türleri​

Kavramsal Yaklaşım ve Tarihsel Gelişim​

Sosyal güvenlik hukuku, toplumdaki bireylerin asgari refah düzeyini korumak ve belirli risklere karşı güvence altına almak amacıyla geliştirilmiş bir hukuk dalı olarak öne çıkar. Bu riskler arasında yaşlılık, malullük, ölüm, işsizlik ve hastalık gibi durumlar yer alır. Emeklilik, bu risk kategorileri içinde özellikle yaşlılık ve malullük gibi olgularla doğrudan ilişkilidir. Tarihsel açıdan bakıldığında, emeklilik uygulamaları modern anlamda sanayi devrimi sonrasında şekillenmeye başlamış, özellikle 19. yüzyılın ikinci yarısında Avrupa ülkelerinde ortaya çıkan işçi hareketleri ve sendikal mücadeleler, devletleri zorunlu sigorta sistemlerini kurmaya itmiştir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde ilk emeklilik uygulamaları daha çok askerî ve bürokratik kesimlere dönük özel düzenlemelerle sınırlı kalmıştır. Cumhuriyet döneminde ise bu miras devralınarak genişletilmiş ve farklı meslek gruplarının ve tüm vatandaşların dâhil edildiği daha kapsamlı bir sistemin temeli atılmıştır.

Türkiye’de sosyal güvenlik sistemi, başlangıçta farklı iş kolları ve meslek grupları için özerk veya yarı özerk kurumlar aracılığıyla yürütülmüştür. Emekli Sandığı, SSK (Sosyal Sigortalar Kurumu) ve Bağ-Kur gibi kurumlar, farklı hukuki statülerdeki çalışanların sigorta ve emeklilik işlemlerinden sorumlu olmuşlardır. 2006 yılında çıkarılan 5502 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu Kanunu ile bu kurumlar tek bir çatı altında toplanmış, 2008 yılında yürürlüğe giren 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ile de emekliliğe ilişkin koşullar ve haklar yeniden düzenlenmiştir.

Emeklilik kavramının özünde, belirli bir yaşa veya prim ödeme süresine ulaşan sigortalılara, çalışma hayatından çekilmeleri veya kısmen çekilmeleri karşılığında gelir güvencesi sağlanması bulunur. Bu nedenle, emeklilik iki temel ayağa dayanır: Birincisi, bireylerin aktif çalışma süresi boyunca prim ödemesini gerektiren finansal hazırlık aşaması, ikincisi ise bu primler karşılığında sağlanan aylık, sağlık hizmeti ya da diğer sosyal haklar gibi kazanımlardan oluşan emeklilik sürecidir. Türkiye’de emeklilik mevzuatı, çalışma hayatının kapsamı genişledikçe ve demografik yapı değiştikçe sürekli revizyona uğramış, emeklilik sisteminin sürdürülebilirliği ile emeklilerin yaşam standartlarını koruma arasında bir denge arayışı öne çıkmıştır.

Tarihsel olarak, emekliliğin sadece kamu görevlileri ve ordu mensupları için düşünüldüğü, özel sektör işçilerinin ise uzun süre kapsam dışında bırakıldığı görülür. Ancak sanayileşme ve kentleşme süreçleriyle birlikte işçi nüfusunun artması, sendikaların güçlenmesi ve sosyal devlet anlayışının gelişmesi gibi faktörler, emeklilik sisteminin kapsamını genişletmiştir. Bu genişleme süreci, çeşitli defalar yasal reformlarla desteklenmiş ve nihayetinde neredeyse tüm toplumu kapsayan zorunlu sosyal güvenlik sistemine dönüşmüştür. Aynı süreçte özel emeklilik sistemleri de ortaya çıkmış, bireysel emeklilik ve tamamlayıcı emeklilik gibi seçenekler, kişilere ek gelir sağlayarak kamusal sistemin yükünü hafifletmeyi amaçlamıştır.

Emekliliğin tarihsel evriminde, sosyoekonomik koşulların yanı sıra demografik faktörler de belirleyici olmuştur. Yaşam süresinin uzaması, doğum oranlarının düşmesi, kentleşme hızının artması ve işgücü piyasasının yapısal değişimleri, emeklilik reformlarını sürekli gündemde tutmuş, özellikle yaş sınırı ve prim gün sayısı gibi konularda çeşitli düzenlemeler yapılmıştır. Dolayısıyla Türkiye’de emeklilik, hem tarihsel hem de sosyolojik perspektiflerden incelendiğinde, farklı dönemlerde farklı kesimleri kapsayarak genişleyen, aynı zamanda ekonomik sürdürülebilirlik kaygılarını gözeten dinamik bir yapıya sahip olmuştur.

Temel Mevzuat ve Normatif Düzenlemeler​

Türkiye’de emeklilik sisteminin hukuki çerçevesi, ağırlıklı olarak Anayasa ve sosyal güvenlik kanunlarıyla belirlenir. Anayasa’nın sosyal devlet ilkesi, devletin tüm vatandaşlarına asgari düzeyde sosyal koruma sağlamasını öngörür. Emeklilik de bu korumanın en önemli öğelerinden biridir. Özellikle 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu, emeklilik yaş sınırından prim gün sayısına, aylık hesaplama usulünden hak sahipliğine kadar pek çok temel konuyu düzenler. Buna ek olarak 5502 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu Kanunu, SGK’nın işleyişini, görev ve yetkilerini tanımlar.

Emeklilik alanındaki diğer önemli yasal düzenlemeler arasında 3201 sayılı Yurt Dışında Bulunan Türk Vatandaşlarının Sosyal Güvenlikleri Hakkında Kanun ile 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu’nun bazı hükümleri öne çıkar. 3201 sayılı Kanun, yurt dışında yaşayan veya çalışmış Türk vatandaşlarının, Türkiye’deki emeklilik haklarına prim borçlanması yoluyla dâhil olabilmelerine imkân tanır. Bu düzenleme, diaspora nüfusunun Türkiye sosyal güvenlik sistemine entegrasyonunu kolaylaştırır.

Bunun yanı sıra, 5434 sayılı Emekli Sandığı Kanunu tarihi açıdan büyük önem taşır. Eskiden kamu görevlileri için geçerli olan bu kanun, 2008 yılındaki reformlarla 5510 sayılı Kanun çatısı altına çekilmiştir. Kamu görevlilerinin emeklilik koşulları, 4/C statüsüyle 5510 sayılı Kanun kapsamında yeniden tanımlanmış olmakla birlikte, geçiş hükümleri gereği bazı haklar koruma altına alınmıştır. Yine 1479 sayılı Bağ-Kur Kanunu ve 2925 sayılı Tarım İşçileri Sosyal Sigortalar Kanunu da geçmişte kendi alanlarında emeklilik hükümlerini düzenleyen metinler olarak önem taşımış, 5510 sayılı Kanun ile bütünleşik hale getirilmişlerdir.

Türkiye’de emeklilikle ilgili normatif düzenlemelerin temel prensibi, sigortalılık kapsamındaki herkesin adil ve yeterli bir emeklilik aylığına sahip olmasıdır. Fakat bu prensibin uygulanma biçimi, fiili hizmet süresi zammı, erken emeklilik, kadın ve erkek arasındaki farklı yaş sınırları, malullük hallerine ilişkin kolaylaştırıcı hükümler gibi pek çok istisnai veya tamamlayıcı düzenlemeyle çeşitlendirilmiştir. İşçinin veya memurun tehlikeli ya da yıpratıcı bir işte çalışması, örneğin maden işçiliği veya gazetecilik gibi mesleklerde görev yapması halinde, yıpranma payı (fiili hizmet zammı) devreye girer ve bu kişiler daha erken emekli olabilme hakkını elde edebilir.

Sosyal güvenlik mevzuatı, uluslararası anlaşmalar ve Avrupa Birliği müktesebatı çerçevesinde de revizyona tabi tutulur. Özellikle AB’ye uyum süreci, Türkiye’de emeklilik sisteminin standardizasyonuna ve kurumsal kapasitenin artırılmasına yönelik çeşitli düzenlemeleri beraberinde getirmiştir. Bu kapsamda yurt dışında çalışan vatandaşların hizmet borçlanmasına ilişkin düzenlemeler, uluslararası sosyal güvenlik sözleşmeleriyle uyumlu hale getirilmiştir. Aynı zamanda emeklilik sistemi içinde, ek gelir imkânlarını artırmak üzere bireysel emeklilik sistemi gibi tamamlayıcı mekanizmalar da kanunlarla desteklenir.

Günümüzde temel hukuk kaynaklarını özetleyici bir tablo yapmak gerekirse, aşağıda ifade edilebilir:


Bu tabloda yer alan düzenlemeler, Türkiye’deki emeklilik koşullarının ve türlerinin temelini oluşturur. Mevzuatın sürekli değişen yapısı nedeniyle, kanunlara ek veya geçici maddelerle yapılan düzenlemeler, emeklilik yaşının yükseltilmesi veya “emeklilikte yaşa takılanlar” gibi sorunlu kategorilerin ortaya çıkması gibi konularda dönemsel olarak büyük tartışmalara neden olmuştur. Tüm bu yasal çerçeve, bireylerin emeklilik planlaması yaparken dikkat etmesi gereken en önemli dayanak noktasıdır.

Emekli Sandığı, SSK, Bağ-Kur ve 4A–4B–4C Sistemi​

Türkiye’de sosyal güvenlik sistemi uzun süre Emekli Sandığı, SSK ve Bağ-Kur gibi üç ayrı kurum üzerinden yönetilmiştir. Emekli Sandığı daha çok kamu görevlilerinin (memurların), SSK işçilerin, Bağ-Kur ise kendi adına bağımsız çalışanların (esnaf, sanatkâr, çiftçi vb.) sigorta işlemlerini yürüten kurumlar olarak işlev görmüştür. Ancak bu kurumlar farklı mevzuat yapıları, farklı finansman modelleri ve farklı aylık hesaplama yöntemleri kullanmış, böylece sistemde ciddi bir karmaşa doğmuştur. Hem emeklilik yaşları hem de prim gün sayıları açısından kurumlar arasında eşitsizlikler oluşmuştur.

2006 yılında kurulan Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK), bu farklı kurumları tek bir çatı altında toplarken 2008’de çıkarılan 5510 sayılı Kanun ile birlikte “4/A, 4/B, 4/C” şeklinde yeni bir sınıflandırma yapmıştır. Eski SSK kapsamındakiler 4/A, eski Bağ-Kur kapsamındakiler 4/B, eski Emekli Sandığı kapsamındakiler ise 4/C statüsünde toplanarak emeklilik şartları daha standart hale getirilmek istenmiştir. Bu reformun temel amacı, sistemin sürdürülebilirliğini artırmak, karmaşayı azaltmak ve eşitliği sağlamaktır. Ancak geçiş dönemi hükümleri ve kazanılmış hakların korunması gibi gerekçelerle farklı düzenlemeler devam etmiş, tam anlamıyla bir standartlaşma sağlandığı söylenemez. Özellikle 5510 sayılı Kanun’un yürürlüğe girdiği tarihten önce sigortalı olmuş kişilerin hakları, eski mevzuata göre kısmen korunmaya devam etmiştir.

4/A statüsünde bulunan işçiler, kamu veya özel sektörde iş sözleşmesine dayalı olarak çalışanlar için düzenlenmiştir. Bu grupta emeklilik şartları, belirli prim gün sayısının doldurulması ve yaş şartının yerine getirilmesiyle tamamlanır. 4/B statüsü, kendi nam ve hesabına çalışanları kapsar. Esnaf, sanatkâr, tüccar veya mesleki faaliyetini bağımsız sürdürenler bu gruba dahildir. 4/C ise kamu görevlileri için kullanılır ve temel olarak eski Emekli Sandığı hükümlerinin 5510 sayılı Kanun ile uyumlu hale getirilmiş hâlidir. Kamu görevlileri, özel bir statüye sahip oldukları için, emeklilik hesaplamaları da işçilerden ve bağımsız çalışanlardan bir miktar farklılaşabilir. Bunun yanında, 4/C’lilerin görevde yükselme ve kıdem dereceleri, emeklilik aylığı hesaplamalarında önemli rol oynar.

Bu üç farklı statüdeki kişilerin emekliliğe hak kazanma şartları, geçiş hükümleri sebebiyle aynı dönemde sigortalanmaya başlamış olmalarına göre farklılıklar gösterebilir. Örneğin, 1999 ve 2008 reformları sonrasında kademeli yaş artışları ve prim gün sayısındaki değişiklikler, 4/A, 4/B ve 4/C sigortalıları için farklı tarihlerde emekli olma imkânları yaratabilmektedir. Ayrıca, çalışma koşullarının niteliği (fiili hizmet zammı uygulanması gereken işler gibi) veya sigortalının sağlık durumu (malullük hâlleri gibi) da emeklilik şartlarını ve tarihini değiştirir. Sonuç olarak, 4A–4B–4C sistemi, eskiden kurumlar arasında bölünmüş olan yapıyı bir nebze bütünleştirirken, uygulamada devam eden kademeli ve geçiş hükümleri nedeniyle tam bir eşitlik sağlayamamıştır.

Zorunlu ve İsteğe Bağlı Sigortalılık Kapsamında Emeklilik​

Türkiye’de emeklilik sistemi, büyük oranda zorunlu sigortalılık esasına dayanır. 5510 sayılı Kanun’a göre, bir hizmet akdine tabi olarak çalışanlar, kamu görevlileri veya kendi nam ve hesabına bağımsız çalışanların çoğu zorunlu sigorta kapsamındadır. Bu kişiler, yasal olarak belirlenmiş yaş, prim gün sayısı ve diğer koşulları yerine getirdiklerinde emekliliğe hak kazanırlar. Zorunlu sigortalılar, çalıştıkları süre boyunca gelirlerinden prime esas kazanç üst sınırına kadar belirli bir oranda prim öderler. Bu primler, sigorta kollarının finansmanına aktarılır ve emeklilik döneminde aylık ödemelerinin kaynağını oluşturur.

Zorunlu sigortalı sayılmayan veya bir şekilde çalışma hayatından uzakta kalan bireyler için ise isteğe bağlı sigorta seçeneği tanınmıştır. İsteğe bağlı sigorta, kişilerin kendi istekleriyle SGK’ya prim ödemesi yaparak emeklilik hakkı elde etmelerine veya prim gün sayısını yükseltmelerine olanak tanır. Özellikle ev kadınları, işsizler, part-time çalışanlar veya henüz tam anlamıyla iş hayatına atılmamış öğrenciler, bu sistemle sigortalılık sürelerini kesintisiz hale getirebilirler. İsteğe bağlı sigortalılıkta da belirli prim oranları geçerli olup, bu primler genel olarak hem kısa vadeli sigorta kollarını hem de uzun vadeli kolları kapsayacak şekilde yatırılır.

İsteğe bağlı sigorta üzerinden emekli olabilmek için, primlerin düzenli ödenmesi ve kanunda belirtilen yaş ile prim gün şartlarının sağlanması gerekir. Prim tutarları, asgari ücret baz alınarak belirlenir; bu nedenle prim tutarını ödemek bazen ekonomik olarak zorlayıcı olabilir. Ayrıca isteğe bağlı sigortalılık, bazı durumlarda kişiye sağlık sigortası imkânı da sunar. Bu açıdan bakıldığında, özellikle çalışma yaşamının dışında kalmış kesimlerin sosyal güvenlik sistemine dâhil edilmesi bakımından önemli bir araçtır.

Zorunlu sigortalı ve isteğe bağlı sigortalı arasındaki farklar, emeklilik şartlarının yerine getirilmesinden ödenen primlerin niteliğine kadar uzanır. Zorunlu sigortalılıkta işverenin de prim payı söz konusuyken, isteğe bağlı sigortalılıkta tüm prim yükü sigortalının kendisine aittir. Bu yüzden isteğe bağlı sigortalılık, kişiye daha fazla maliyet getirmekle birlikte, sosyal güvenlik şemsiyesi altına girebilmenin de bir yoludur. Bazı kişiler, isteğe bağlı sigortalılığı, eksik prim günlerini tamamlamak veya yurt dışında çalıştığı dönemde Türkiye’deki emekliliğini güvence altına almak için kullanır.

Zorunlu ve isteğe bağlı sigortalılık arasındaki bu ikili yapı, Türkiye sosyal güvenlik sisteminin kapsayıcılığını artırmayı amaçlar. Kayıt dışı istihdamın yüksek olduğu sektörlerde veya mevsimlik işler gibi düzensiz çalışma koşullarına sahip kişilerde, emekliliğin planlı bir şekilde gerçekleşmesi bu sistemler sayesinde daha mümkün hale gelir. Aynı zamanda, emeklilik aylığının miktarı, ödenen prim tutarına ve süresine bağlı olarak değiştiği için, isteğe bağlı sigortalılar da yüksek prim ödemesi yaparak ileride daha yüksek emeklilik aylığı alma imkânına sahip olurlar.

Yaşlılık Aylığı, Malullük Aylığı ve Diğer Emeklilik Aylığı Türleri​

Türkiye’de emeklilik sistemi farklı risk durumlarına göre çeşitlenmiş aylık türlerini içerir. Bu çeşitlilik, bireylerin farklı hayat koşullarında ve çalışma şartlarında mağdur olmalarını önlemeye yöneliktir. En yaygın emeklilik türü olan yaşlılık aylığı, sigortalının kanunda belirlenmiş yaş sınırına ve prim gün sayısına ulaşmasıyla hak ettiği aylıktır. 5510 sayılı Kanun’da, özellikle 1999 ve 2008 reformlarıyla kademeli olarak yükseltilen emeklilik yaşı, bugün pek çok kişi için 58–65 aralığında değişmektedir. Kadınlar ve erkekler için yaş sınırı farklı zamanlarda eşitlenme hedefleriyle artırılmış, bu süreç devam etmektedir.

Malullük aylığı, çalışma gücünün en az %60’ını kaybeden sigortalılara bağlanır. Malul sayılma oranının belirlenmesi, SGK Sağlık Kurulları tarafından yapılan muayene ve değerlendirmeyle gerçekleşir. Malullük aylığı, sigortalının tıbben çalışma imkânından büyük ölçüde mahrum kaldığı durumlarda bir gelir güvencesi sunar. Malullük tespiti, meslek hastalığı veya iş kazası gibi durumlar sonucunda da yapılabilir. Bununla birlikte, bazı hallerde sigortalının bakıma muhtaç derecede engelli olması, emeklilik için yaş şartını kaldırabilmekte ya da daha düşük prim gün sayısıyla aylık bağlanmasını sağlayabilmektedir.

Diğer emeklilik aylığı türleri arasında ölüm aylığı (dul ve yetim aylığı) da yer alır. Sigortalının ölümü halinde geride kalan hak sahiplerine (eş, çocuk, anne-baba) bağlanan bu aylık, ailenin gelir kaybını telafi etmeye yöneliktir. Ölüm aylığı, sigortalının prim gün sayısının yeterli olması koşuluna bağlıdır. Dul veya yetim aylığı kapsamında hak sahiplerine ödenen tutar, sigortalının emeklilik hesabı üzerinden belirli oranlarda paylaştırılır. Ayrıca evlenme yardımı veya cenaze ödeneği gibi ek ödemeler de ölüm durumunda devreye girebilir.

Bunların yanı sıra, kısmi emeklilik ve fiili hizmet süresi zammı uygulamalarıyla bağlantılı özel aylık düzenlemeleri mevcuttur. Kısmi emeklilik, belirli bir yaşa yaklaşmış ancak prim gün sayısı tam olmayan sigortalılara düşük miktarlı aylık bağlanmasını sağlayabilir. Fiili hizmet süresi zammı ise bazı meslek gruplarının yıpranma payı gerekçesiyle daha erken emekli olmasını veya daha yüksek aylık almasını sağlar. Örneğin maden işçileri, gazeteciler, polisler ve ağır sanayide çalışanlar bu kapsamdadır.

Türkiye’deki emeklilik aylığı türleri, sosyal güvenlik sisteminin kapsamlı yapısını yansıtır. İş kazası, meslek hastalığı, yaşlılık, ölüm ve malullük risklerine karşı oluşturulan bu düzenekler, her ne kadar yasada bütüncül bir çerçeve sunuyor olsa da uygulamada farklı sorunlarla karşılaşabilir. Bunlar arasında malullük raporlarının tanzimindeki sorunlar, yaş haddinin kademeli artışıyla ilgili belirsizlikler ve aylık hesaplamalarındaki karmaşık formüller sayılabilir. Ancak tüm bu farklı emeklilik aylığı türleri, nihayetinde sigortalının veya hak sahiplerinin geçim kaynağına katkıda bulunmayı, sosyal devlet ilkesinin gereği olarak gelir güvenliği sağlamayı amaçlar.

Kadın ve Erkek Sigortalıların Emeklilik Şartları Arasındaki Farklar​

Türkiye’de sosyal güvenlik sisteminde, kadınlar ve erkekler için farklı emeklilik şartları geçmişten bu yana uygulanagelmiştir. Özellikle yaş sınırı konusunda kadınlar lehine daha erken emeklilik imkânı tanınması, hem uluslararası eğilimlerle hem de Türkiye’nin demografik ve toplumsal yapısıyla ilgilidir. Bu farklılığın gerekçesi olarak, kadınların toplumsal rollerinden kaynaklanan ek sorumlulukları (ev işleri, çocuk bakımı vb.) ve işgücü piyasasındaki statüleri gösterilir. Ancak son reformlarla birlikte yaş sınırlarının kademeli olarak eşitlenmesi yoluna gidilmiştir; 5510 sayılı Kanun’da kadınlar ile erkekler arasındaki emeklilik yaşı farkının ilerleyen yıllarda azaltılması öngörülmüştür.

Kadınların emeklilik sürecinde yararlandığı bazı avantajlar, doğum borçlanması imkânıyla da ortaya çıkar. Kadın sigortalılar, belirli koşullarda doğum yaptıkları dönemleri prim gün sayısına ekleyebilirler. 5510 sayılı Kanun uyarınca üç çocuğa kadar doğum borçlanması hakkı tanınır ve her çocuk için en fazla 720 gün (2 yıl) borçlanılabilir. Bu hak, sigortalılık başlangıcından sonra gerçekleşen doğumlar için geçerlidir ve kadının çalışmadığı süreleri kapsar. Böylece özellikle çalışmaya ara veren anneler, bu sayede emeklilik için eksik kalan prim günlerini tamamlayabilir.

Kadınların çalışma hayatında karşılaştığı engeller, kayıt dışı istihdam oranının yüksek olması ve yarı zamanlı işlerde daha fazla yer almaları gibi faktörler, emeklilik haklarını elde etme sürecini karmaşıklaştırır. Bu nedenle emeklilik planlaması yaparken kadının çalışma süresi, sosyal güvenlik kaydı, doğum borçlanmaları ve diğer özel koşulların dikkatlice değerlendirilmesi gerekir. Erkeklerde ise askerlik borçlanması gibi haklar söz konusudur, ancak bu borçlanma çoğunlukla kadınlarda doğum borçlanmasının oynadığı rolü karşılamaz. Dolayısıyla kadın sigortalıların emeklilik şartlarını değerlendirirken, doğum borçlanması ve bazı iş kollarında daha erken yaşta emeklilik gibi ilave düzenlemeler önem kazanır.

Emeklilik yaşının kademeli olarak eşitlenmesi yönündeki politika, demografik dönüşüm ve Avrupa Birliği standartlarına uyum gibi gerekçelere dayanmaktadır. Ancak bu durum, kadınların çalışma hayatındaki reel koşulları göz önüne alındığında farklı tartışmaları da beraberinde getirmektedir. Çalışma yaşamında cinsiyet temelli ayrımcılık, eksik prim günleri ve annelikle ilgili ek sorumluluklar gibi faktörler nedeniyle, kadınların fiilen emeklilik haklarına ulaşması daha zor olabilmektedir. Bazı düzenlemeler, bu dezavantajları telafi etmeye çalışsa da uygulamada kadınların emeklilik şartlarında erkeklere göre farklı zorluklarla karşılaştıkları bir gerçektir.

Emeklilikte Yaşa Takılanlar ve Uygulamadaki Güncel Değişiklikler​

Türkiye’de son yıllarda kamuoyunun gündeminde en sık tartışılan konulardan biri “Emeklilikte Yaşa Takılanlar” (EYT) meselesi olmuştur. EYT, özellikle 1999 ve 2008 reformlarıyla birlikte emeklilik yaşının kademeli olarak yükseltilmesi sonucunda, prim gün sayısını doldurmuş ancak yaşı beklemek zorunda kalan kişileri ifade eden bir kavramdır. Bu kişiler, geçmişteki düzenlemelere güvenerek belirli bir sürede emekli olacaklarını düşünmekte ancak kanun değişikliği nedeniyle beklenenden daha ileri bir tarihte emekli olmaya zorlanmaktadır. Toplumun geniş bir kesimini etkileyen bu durum, mali sürdürülebilirlik ile sosyal haklar arasında bir gerilim yaratmıştır.

Bu kapsamda yapılan son düzenlemelerle belirli şartları sağlayan EYT’lilere emeklilik hakkı tanınması gündeme gelmiş, geçiş hükümleriyle bu kişilerin mağduriyeti hafifletilmeye çalışılmıştır. Ancak bu düzenlemelerin de kendi içinde bazı koşulları vardır. Belirli bir tarihten önce sigortalı olanların yararlandığı, sonradan sigortalı olanların ise yararlanamadığı gibi farklılıklar, yeniden mağduriyet tartışmalarına sebep olabilmektedir. Ayrıca yeni düzenlemelerin kamu maliyesi üzerine getirdiği yük, tartışmanın bir diğer boyutunu oluşturur. Uzun vadede sosyal güvenlik sisteminin açıklarını büyütebileceği iddia edilen bu tür af veya geçiş düzenlemeleri, sürdürülebilirlik ilkesiyle çelişiyor şeklinde eleştiriler almaktadır.

EYT sorununun temelinde, 1999’da yapılan emeklilik yaşı reformunun ani bir değişiklik olarak hayata geçirilmesi ve geçiş sürelerinin yeterli şekilde planlanmaması yatar. 1999 öncesi mevzuatta daha düşük yaşlarla emekli olma imkânı varken, 1999 sonrası için yaş sınırının bir anda yükseltilmesi, birçok çalışanı geçiş hükümlerinden yararlanamayacak şekilde “arada kalmış” duruma düşürmüştür. 2008 reformu ile bu kademeli artış biraz daha düzenlenmeye çalışılmış olsa da tamamen ortadan kalkmamış, dolayısıyla EYT meselesi sürekli gündemde kalmıştır.

Güncel yasal değişiklikler, EYT’lilere yönelik çeşitli çözüm paketlerini içerir. Bu paketlerde prim borçlanma imkânları, yaş koşulunun belirli şartlarda esnetilmesi veya eksik prim günlerinin tamamlanması gibi araçlar yer alır. Ancak tüm bu düzenlemeler, her bir bireyin çalışma geçmişine, sigorta giriş tarihine ve prim ödeme süresine göre farklı sonuçlar doğurur. Uygulamada EYT başvurularında yaşanan yoğunluk, SGK’nın iş yükünü artırırken, hak sahiplerinin başvuru süreçlerini de uzatabilmektedir. Dolayısıyla EYT, Türkiye’de hem siyasal hem de ekonomik boyutları olan, çok yönlü ve halen güncelliğini koruyan bir emeklilik tartışmasıdır.

Erken Emeklilik Kriterleri ve İstisnalar​

Türkiye’de genel kural, sigortalının kanunda belirtilen yaş ve prim şartlarını yerine getirmesiyle emekliliğe hak kazanmasıdır. Ancak bazı durumlarda erken emekliliğe olanak tanıyan özel düzenlemeler devreye girebilir. Bu istisnalar arasında en bilineni, “fiili hizmet süresi zammı” uygulamasıdır. Maden işçileri, gazeteciler, askerî personel, polisler ve kimya sanayii gibi tehlikeli veya yıpratıcı iş kollarında çalışanlar, yaptıkları işin niteliği nedeniyle belirli oranlarda ek hizmet süresi kazanırlar. Bu ek süre, hem emeklilik yaşını düşürebilir hem de prim gün sayısına ilave edilir. Uygulama, tehlikeli ve yıpratıcı işlerde çalışanların daha kısa sürede emekli olarak ilerleyen yaşlarda bu işlerin risklerinden korunmasını hedefler.

Bunun yanı sıra, ağır engelli çocuğu bulunan anneler, belirli koşullarla erken emeklilik avantajlarından faydalanabilir. Aynı şekilde, malullük düzeyinde hastalığa veya iş gücü kaybına sahip olan sigortalılar, yaş şartından muaf şekilde emekliliğe hak kazanabilir. Engelli emekliliği, %40 ve üzeri engel oranına sahip kişilerin emeklilik için yaş şartı aranmaksızın belli bir prim günü ve sigortalılık süresini doldurması üzerine kurgulanmıştır. Bu uygulamanın amacı, çalışma hayatında dezavantajlı konumda olan kişilerin daha kolay emekli olup, sosyal haklarını kaybetmeden yaşamlarını sürdürmesini sağlamaktır.

Diğer istisnalar arasında, kadınlar için doğum borçlanması imkânına ek olarak, er veya erbaş olarak askerlik yapan veya yedek subay okulunda geçen sürelerini borçlanabilen erkek sigortalılar da bulunur. Borçlanılan bu süreler, prim gün sayısını artırarak daha erken emekliliğe kapı aralayabilir. Ancak bu borçlanma işleminin de belirli bir maliyeti vardır; sigortalı bu süre için prim ödemesi yapmak zorundadır.

Erken emeklilik olanaklarından yararlanma, her ne kadar birey için avantajlı görünse de sistemin finansman yükünü artırabilir. Özellikle yüksek oranda fiili hizmet süresi zammı uygulanan mesleklerde, daha uzun emeklilik dönemi söz konusu olacağı için, sosyal güvenlik sisteminin aktüeryal dengesi zorlanabilir. Bu nedenlerle devlet, erken emeklilik kriterlerini genellikle kısıtlı tutmaya özen gösterir. Fakat toplumsal talep ve çalışma koşullarının niteliği göz önüne alındığında, bu düzenlemeler sosyal devlet anlayışının bir gerekliliği olarak varlığını sürdürür. Çalışanların sağlık ve güvenlikleri açısından zorlayıcı veya tehlikeli işlerde, erken emeklilik bir hak olarak görülürken, sistemin sürdürülebilirliği açısından da titiz bir denge gözetilmesi elzemdir.

Kısmi Emeklilik ve Dul/Yetim Aylıkları​

Sosyal güvenlik mevzuatında kısmi emeklilik, tam emeklilik şartlarını (özellikle yaş ve prim gün sayısını) henüz karşılayamamış olan kişilere daha düşük bir aylık bağlanmasını ifade eder. Kısmi emeklilik, genellikle daha düşük yaş sınırı veya daha düşük prim gün sayısı üzerinden devreye girer. Ancak bu erken hak ediş, sigortalının alacağı emeklilik aylığının tam emeklilikteki miktardan daha düşük olmasına neden olur. Özellikle uzun süreli işsiz kalmış veya çalışma hayatının belirli bölümlerinde kayıt dışı istihdamda bulunmuş kişiler, kısmi emeklilik yoluyla emeklilik hakkı kazanarak en azından bir gelir güvencesi elde etme şansı yakalar.

Dul/Yetim aylıkları, bir sigortalının ölümü sonrası geride kalan ailesine düzenli gelir desteği sunan önemli bir sosyal güvenlik tedbiridir. Dul aylığı, ölen sigortalının eşine (resmî nikâhlı olması şartıyla) bağlanır ve aylığın oranı, mevcut emeklilik aylığı veya hak edilen aylık üzerinden hesaplanır. Eğer eşin yanı sıra çocuklar da varsa, aylık belirli yüzdeler hâlinde eş ve çocuklar arasında paylaştırılır. Yetim aylığı ise belirli yaşa kadar çocuğa ödenir; yükseköğrenim durumunda yaş sınırı yükselebilir. Kız çocukları evlenmedikleri veya sigortalı bir işe girmedikleri sürece, belirli koşulları sağlamaları hâlinde yetim aylığı alabilirler. Bazı durumlarda erkek çocuklar da öğrenimlerine devam ettikleri sürece belli bir yaş sınırına kadar bu aylıktan faydalanabilirler.

Dul/Yetim aylıkları, aynı zamanda anne veya babanın muhtaç olması hâlinde de onlara yönelik düzenlemeler içerir. Ancak bu durum, SGK tarafından muhtaçlığın tespiti ve diğer sosyal güvenlik haklarıyla ilişkisinin değerlendirilmesi gibi prosedürleri gerektirir. Bu aylıklar, Türkiye’de aile yapısının önemini ve sosyal güvenlik hukukunun ailenin korunması amacını net bir biçimde ortaya koyar. Aynı zamanda, emekli aylığının miras benzeri bir vasıf taşıması, yani ölen sigortalının emekli hakkının aileye devri niteliğindeki yönü de sosyal hukuk devleti anlayışının somut bir örneğidir.

Kısmi emeklilik ve dul/yetim aylıkları, sosyal güvenlik sisteminin esneklik sağlayan ve toplumsal korunma görevini yerine getiren mekanizmalarıdır. Bireyin çalışma hayatındaki aksaklıkları veya beklenmedik riskleri (ölüm gibi) telafi etmek amacıyla, farklı aylık türlerinin devreye girmesi, sistemin ne kadar kapsamlı olduğunu gösterir. Kısmi emeklilikte daha düşük aylık ödenmesi veya dul/yetim aylığında payların bölünmesi gibi uygulamalar, hem bireysel hem de kamusal çıkarların dengelenmeye çalışıldığını ortaya koyar.

Uluslararası Boyut ve Türkiye’nin İkili Sosyal Güvenlik Anlaşmaları​

Türkiye’nin yoğun göç veren bir ülke olması ve çok sayıda vatandaşın Avrupa başta olmak üzere çeşitli ülkelerde çalışması, emeklilik düzenlemelerinin uluslararası boyutunu da gündeme getirir. Yurt dışında çalışan Türk vatandaşlarının Türkiye’deki emeklilik haklarını koruyabilmeleri için, Türkiye pek çok ülkeyle ikili sosyal güvenlik anlaşmaları imzalamıştır. Almanya, Fransa, Hollanda, Belçika, Avusturya ve İsviçre gibi Avrupa ülkeleri başta olmak üzere, Orta Doğu’dan Balkanlara kadar çeşitli coğrafyalarda bu tip anlaşmalar mevcuttur.

İkili sosyal güvenlik anlaşmaları sayesinde, Türkiye ve anlaşma yapılan ülke arasında, sigortalının prim ödeme sürelerinin birleştirilmesi veya her iki ülkedeki sigorta sürelerinin toplamı üzerinden emekliliğe hak kazanılması gibi kolaylıklar getirilir. Bu, özellikle işgücü göçü nedeniyle birkaç ülkede prim ödemiş kişilerin hak kaybını engellemeye yöneliktir. Anlaşma kapsamında, sigortalı yeterli hizmet süresine ulaşmışsa iki ülkeden de kısmi emeklilik alabilmekte veya tek bir ülkede emeklilik hakkını toplayabilmektedir. Öte yandan sağlık sigortası ve aile yardımları gibi konular da anlaşmalarda yer alan maddeler arasındadır.

Türkiye’nin yurt dışına yönelik bir diğer önemli düzenlemesi 3201 sayılı Kanun’dur. Bu kanun, yurt dışında yaşayan Türk vatandaşlarının, bu ülkelerdeki çalışma sürelerini Türkiye’de borçlanarak emeklilik hesaplarına dahil etmesine olanak tanır. Bu tür bir borçlanma, yurt dışındaki kişi için Türkiye’den daha erken yaşta emekli olabilme veya daha yüksek emeklilik aylığı alabilme imkânı sunar. Ancak borçlanma primleri kişiye mali bir yük getirir ve belirli başvuru prosedürlerini içerir.

Uluslararası boyut, aynı zamanda Avrupa Birliği müktesebatı çerçevesinde de önem kazanır. AB ülkeleriyle yapılan sosyal güvenlik anlaşmaları veya ortak düzenlemeler, Türkiye’deki emeklilik sisteminin AB ülkeleriyle uyumluluğunu hedefler. Bu uyum, özellikle işgücü dolaşımının serbest olduğu bir geleceğe hazırlık açısından kritiktir. Fakat Türkiye’nin AB üyelik süreci şu an için belirsizliğini koruduğundan, tam anlamıyla bir koordinasyondan söz etmek güçtür. Buna rağmen ikili anlaşmalar, vatandaşların mağdur olmaması için önemli bir mekanizma işlevi görmektedir.

Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri​

Emeklilik sisteminin karmaşık yapısı, 5510 sayılı Kanun ile tek bir çatı oluşturulmuş olmasına rağmen hâlâ farklı sorunlara yol açmaktadır. Bunların başında, prim gün sayısı ve yaş şartlarına ilişkin mevzuat değişiklikleri sonucu ortaya çıkan belirsizlikler gelir. Reformlarla birlikte farklı tarihlerde sigortalı olanlar için farklı geçiş hükümleri düzenlenmiş, bu durum aynı işyerinde çalışan kişilerin dahi farklı yaşlarda emekli olmasına neden olabilmiştir. Bu da işçiler arasında “eşitsizlik” algısına yol açar ve emeklilik planlamasını zorlaştırır.

Bir başka sorun, aylık hesaplama yöntemlerindeki karmaşıklıktır. Emekli maaşları hesaplanırken, 1999 öncesi, 1999–2008 arası ve 2008 sonrası olmak üzere üç farklı döneme ait prime esas kazançların ayrı ayrı değerlendirilmesi, sigortalının ortalama aylık kazancının tespitini güçleştirir. Bu karmaşık hesaplama modeli, düşük primle yüksek maaş alma olasılığını düşürerek sistemin finansal sürdürülebilirliğini hedeflese de bireylerin emeklilik maaşlarına ilişkin öngörüde bulunmasını güçleştirir.

Kayıt dışı istihdam oranının yüksekliği de emeklilik sistemi açısından önemli bir sorundur. Sigortalı çalışmayan veya eksik bildirilen kişiler, emeklilik döneminde düşük maaşlarla karşılaşabilir ya da belirli koşulları hiç sağlayamayabilir. Bu, aynı zamanda devletin prim gelirlerinde kayba yol açar, sosyal güvenlik açığını büyütebilir. Buna yönelik öneriler arasında, kayıt dışı istihdamı caydırıcı denetimlerin artırılması, işveren teşviklerinin gözden geçirilmesi ve esnek çalışma modellerinin sosyal güvenlik kapsamında düzenlenmesi sayılabilir.

Çözüm önerileri, genellikle emeklilik sistemini daha sade ve öngörülebilir hâle getirmeyi amaçlar. Mevzuatta çok sayıda geçiş hükmü yerine daha net ve uzun vadeli kriterlerin belirlenmesi, yaş sınırı ve prim gün sayısının demografik verilerle uyumlu olacak şekilde kademeli olarak yükseltilmesi veya sabitlenmesi bu öneriler arasındadır. Ayrıca bireysel emeklilik sisteminin geliştirilmesi, kamunun emeklilik yükünü hafifletmek ve emeklilere ek gelir sağlamak açısından önerilen bir yoldur. Ancak bireysel emeklilikte de katılımcıların düşük getiri, yüksek kesinti gibi sorunlarla karşılaşması, kapsamının sınırlı kalmasına yol açabilir.

Uygulamada sıklıkla yaşanan sorunlardan biri de fiili hizmet süresi zammının suistimal edilmesidir. Yıpranma payı hakkı veren iş kollarında çalışanların fiilen bu işin riskine maruz kalmaması ama buna rağmen erken emeklilik avantajından yararlanması, sistem açısından adaletsizlik yaratır. Denetimlerin sıkılaştırılması ve “yıpratma” niteliği taşıyan iş alanlarının objektif ölçütlerle belirlenmesi önerilir. Tüm bu sorunlar ve çözüm arayışları, Türkiye’de emeklilik sisteminin sürekli bir reform süreci içinde olduğunu ve bu sürecin birçok paydaşın katılımıyla şekillenmesi gerektiğini gösterir.

Reform Tartışmaları ve Geleceğe Dair Öngörüler​

Türkiye’de demografik veriler, ortalama yaşam süresinin artmakta olduğunu ve doğum oranlarının kademeli olarak azaldığını göstermektedir. Bunun sonucunda yaşlı nüfusun genel nüfus içindeki payı yükselmekte, aktif çalışan nüfusun bakmakla yükümlü olduğu emekli sayısı da artış göstermektedir. Bu tablo, emeklilik sisteminin finansal sürdürülebilirliğini doğrudan etkiler. Sosyal güvenlik açıklarının büyümesi, devlet bütçesine ek bir yük getirirken, emeklilik hakkı elde etmiş kişilerin de aylıklarında potansiyel azalmalar veya hak kısıtlamaları yaşanabilir. Dolayısıyla reform tartışmaları, büyük ölçüde bu finansal risklerin azaltılması ve sistemin sürdürülebilir kılınması ekseninde yürütülür.

Reformların ana gündem maddeleri arasında emeklilik yaşının daha da yükseltilmesi, daha uzun prim ödeme sürelerinin talep edilmesi, ek sigorta sistemlerinin teşvik edilmesi ve dolaylı vergi gelirleriyle sosyal güvenlik finansmanının desteklenmesi gibi konular yer alır. Özellikle OECD ülkeleriyle kıyaslandığında, Türkiye’deki fiili emeklilik yaşı görece düşüktür. Bu fark, işgücü verimliliğinin artırılması ve yaşlılık dönemi sosyal güvenlik giderlerinin azaltılması amacıyla yaş sınırının yükseltilmesi önerilerini güçlendirmektedir. Ancak, iş piyasasında yüksek işsizlik oranı ve özellikle orta yaş üstü bireylerin iş bulmadaki zorlukları göz önüne alındığında, “emeklilik yaşını artırmak” tek başına yeterli veya adil bir çözüm olmayabilir.

Bireysel emeklilik sisteminin (BES) veya özel emeklilik fonlarının daha aktif hale getirilmesi, kamusal emeklilik sistemine tamamlayıcı bir rol üstlenebilir. Bu kapsamda, devlet tarafından sağlanan katkı payının artırılması, vergi indirimi gibi teşviklerin genişletilmesi ve sistemdeki fonların profesyonel bir şekilde yönetilmesi gündemdedir. Ancak bu model, düşük gelirliler ve düzenli tasarruf yapma imkânı bulamayan kesimler için yeterince çekici veya ulaşılabilir olmayabilir. Dolayısıyla kamusal emeklilik sistemi hâlâ merkezi önemini koruyacaktır.

Gelecekteki reformların, esnek çalışma modellerini ve dijitalleşen iş kollarını da dikkate alması gerekmektedir. Evden çalışma, freelance işler veya dijital platformlar üzerinden yapılan çalışmalar, geleneksel işçi-işveren ilişkisinin dışında bir tablo çizer. Bu kişilerin sosyal güvenlik kapsamına nasıl alınacağı, prim ödemelerinin nasıl hesaplanacağı ve emeklilik haklarının nasıl tanımlanacağı, yeni bir mevzuat yaklaşımı gerektirebilir. Aynı zamanda, artan göçmen işgücü ve uluslararası dolaşım da Türkiye’nin sosyal güvenlik sisteminde yeni açılımlara ihtiyaç duyulduğunu göstermektedir.

Tüm bu öngörüler çerçevesinde, emeklilik sisteminin dinamik ve düzenli olarak güncellenen bir hukuki çerçeveye sahip olması kaçınılmazdır. Sosyal güvenlik reformları, yalnızca ekonomik gerçeklikleri değil, toplumsal beklentileri ve sosyal adalet ilkelerini de gözetmek zorundadır. Gelecekte yapılacak değişikliklerin, geçmiş dönemlerde yaşanan sorunlardan ders alarak daha öngörülebilir, kademeli ve katılımcı bir süreçle gerçekleştirilmesi beklenir. Bu süreçte, çalışanların, işverenlerin, sivil toplum kuruluşlarının ve akademik çevrelerin görüşleri de büyük önem taşır. Zira sosyal güvenlik ve emeklilik, toplumun tüm kesimlerini doğrudan ya da dolaylı biçimde ilgilendiren, birlikte çözümler üretilmesi gereken çok boyutlu bir alandır.