Eser Sahibi ve Komşu Hak Sahipleri

Eser Sahibi ve Komşu Hak Sahipleri​

Fikri mülkiyet hukuku içerisinde yer alan eser sahibi ve komşu hak sahipleri, yaratıcı emeği koruma amacını güden hukuk düzeninin temel unsurları arasında görülmektedir. Gerek ulusal gerek uluslararası mevzuatta, bu hak sahiplerine tanınan koruma biçimleri; fikri yaratıcılığın devamını sağlamak, sanatsal ve bilimsel gelişmeyi teşvik etmek ve eserlerin kamuya ulaşımını dengelemek yönünde yapılandırılmıştır. Bu kapsamda, Türkiye’de Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK) esas alınarak, hangi hakların kime ait olduğu, hangi koşullarda koruma sağlandığı ve bu korumanın süresi gibi konular ayrıntılı şekilde düzenlenmiştir. Aşağıdaki bölümlerde, eser sahibinin ve komşu hak sahiplerinin tanımı, hukuki dayanakları, hak ve yükümlülükleri, ulusal ve uluslararası düzenlemeler ile uygulamadaki sorunlar incelenmektedir.

Genel Kavramsal Çerçeve​

Eser sahibinin kim olduğu ve komşu hakların nasıl ortaya çıktığına dair kapsamlı bir çerçeve oluşturmak, fikri mülkiyet hukukunun işleyiş mantığını anlamada önemlidir. Fikri mülkiyet hukuku, eser sahibi ve komşu hak sahiplerini farklı kategorilerde değerlendirir. Bir yanda asıl fikir ürününü yaratan, yani eseri meydana getiren gerçek kişiler bulunurken, diğer yanda bu eserin icrasını, yayınını ya da yayımının biçimini üstlenen komşu hak sahipleri yer alır.

FSEK’e göre eser; sahibinin hususiyetini taşıyan, ilim ve edebiyat, musiki, güzel sanatlar veya sinema eseri olarak sayılabilen her türlü fikir ve sanat ürününü ifade eder. Bu tanımın içinde iki önemli unsur öne çıkar:

• Eserin sahibi tarafından oluşturulmuş, özgün nitelik.
• Kanunda belirtilen kategorilerden birine girebilecek şekilde fikri veya sanatsal bir katkı.

Ancak eserin yaratılmasıyla ilgili tüm haklar sadece onu meydana getiren kişide doğmaz. Eserin yaratılmasına doğrudan katılmayan, fakat eserin halka ulaştırılmasında ya da eserin icrasında rol oynayan belirli hak sahipleri de bulunmaktadır. Bu hak sahiplerine “komşu hak sahipleri” denir. Komşu hak sahipleri, eserin doğrudan yaratıcısı değildir; ancak yorumlayıcı sanatçılar, ses taşıyıcılarının yapımcıları, radyo-televizyon kuruluşları gibi icranın veya yayının farklı aşamalarından sorumlu olan kişiler veya kuruluşlar olarak korunmaktadır.

Tarihsel Gelişim​

Telif haklarının kökeni matbaanın icadına kadar uzanmaktadır. İlk dönemlerde, eserlere ilişkin koruma büyük ölçüde devlet tekel izni şeklinde yansısa da, zamanla yaratıcıların haklarını doğrudan güvenceye alan düzenlemeler ortaya çıkmıştır. Özellikle 18. yüzyılda İngiltere’de Statute of Anne (1710) ile başlayan süreç, Fransa ve diğer Avrupa ülkelerinde de benzer yasal düzenlemelerin kabulüyle devam etmiştir.

Komşu hakların ortaya çıkışı ise daha yenidir. Eserin kendisinin korunduğu dönemlerde, yorum (icra), yayın ve üretim gibi faaliyetlerin de korunmaya değer olduğu fikri gelişmiştir. Örneğin, bir müzik eserini besteleyen kişiyle, o eseri plak veya CD formatında kaydeden yapımcının veya icra eden sanatçının da belirli haklara sahip olması gerektiği anlayışı 20. yüzyılın ortalarına doğru güçlenmiştir. Bu anlayış, uluslararası alanda Roma Sözleşmesi (1961), WIPO Performans ve Fonogramlar Anlaşması (WPPT), TRIPS Anlaşması gibi metinlerde kendine yer bulmuştur.

Türkiye’de ise ilk telif hakkı düzenlemeleri Osmanlı dönemine uzanır. Cumhuriyet döneminde çıkarılan 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu, zaman içerisinde değişikliğe uğrayarak çağın ihtiyaçlarına uyum sağlamıştır. Komşu hak sahiplikleri de bu kanun kapsamına eklenen maddeler ve yapılan ek değişikliklerle güvence altına alınmıştır.

Eser Sahibi Kavramı​

FSEK uyarınca, bir eserin sahibinin belirlenmesi hem teorik hem de pratik açıdan önemlidir. Eser sahibi, eseri meydana getiren gerçek kişi olarak tanımlanır. Tüzel kişilerin eser sahibi olması kural olarak mümkün değildir; ancak bazı özel durumlarda işveren ve eser arasında kurulan hukuki ilişki sonucu hakların devri söz konusu olabilir.

Eser Sahipliğinin Unsurları​

Bir kişinin eser sahibi sıfatını kazanabilmesi için gereken unsurlar:

• Yaratıcılık ve özgünlük: Eser, sahibi tarafından yaratılmış olmalı ve sahibinin ayırt edici hususiyetini taşımalıdır.
• Maddi olmayan fikri emek: Fiziksel ürünün (örneğin bir heykelin) ötesinde, o heykelin tasarımı ve sanatsal ifadesi asıl korunan kısımdır.
• Kanunda belirtilen kategorilerden birinde yer alma: FSEK, eserleri ilim ve edebiyat, musiki, güzel sanatlar ve sinema eserleri olarak 4 temel başlık altında toplar.

Bu unsurları taşıyan kişi, kanun nezdinde eser sahibi olarak kabul edilir. Eser sahibi sıfatı, eserin oluşturulduğu andan itibaren başlar ve normal şartlarda eserin yaratılmasıyla birlikte mali ve manevi hakların tamamı eser sahibine ait olur.

Eser Türleri Açısından Sahiplik​

FSEK’te yer alan ilim ve edebiyat, musiki, güzel sanatlar ve sinema şeklindeki sınıflandırma uyarınca, eser sahibinin kimliği farklılık gösterebilir. Örneğin:

• Edebi Eserler: Bir romanın yazarı, şiirin şairi veya bir makalenin yazarı eser sahibidir.
• Musiki Eserleri: Bir besteyi oluşturan besteci veya sözleri yazan güfteci eser sahibidir. Eğer ortak bir çalışma söz konusuysa, eser sahipliği çoklu şekilde ortaya çıkabilir.
• Güzel Sanatlar Eserleri: Heykel, resim veya fotoğraf gibi sanat eserlerinin yaratıcısı eserin sahibidir.
• Sinema Eserleri: Yönetmen, senarist, diyalog yazarı, özgün müzik bestecisi gibi farklı kişilerin ortak eser sahipliği söz konusu olabilir.

Bu çeşitlilik, “eser sahibinin” tek bir kişi değil, bazen ortak eser durumunda birden fazla kişi olabileceğini göstermektedir. Ortak eserlerde haklar, aksi kararlaştırılmadıkça paylı mülkiyet esaslarına göre yönetilir.

Komşu Hak Sahipleri Kavramı​

Komşu hak sahipleri, doğrudan eser yaratıcısı olmamakla birlikte, eserin icrası veya yayını üzerinde belirli haklara sahip olan kişileri veya kuruluşları ifade eder. FSEK kapsamında komşu hak sahibi olarak kabul edilenler genellikle:

• İcracı sanatçılar: Eseri seslendiren, yorumlayan veya icra eden müzisyen, şarkıcı, oyuncu, dansçı veya diğer performans sanatçıları.
• Fonogram yapımcıları: Bir icrayı ilk defa kaydeden veya kaydettiren yapımcılar.
• Radyo ve televizyon kuruluşları: Eserlerin yayınlanması veya yeniden yayınlanması hakkını elinde bulunduran kuruluşlar.
• Film yapımcıları: Sinema eserinin yapım sürecini finanse edip düzenleyen ve onu maddi bir ortama kaydeden tüzel veya gerçek kişiler (fakat sinema eseri içindeki yaratıcı katkıyı sağlayan yönetmen, senarist vb. kısmen eser sahibi sıfatına da sahip olabilir).

Komşu hak sahiplerinin eser üzerindeki hakları, eser sahibinin haklarıyla karıştırılmamalıdır. Burada korunan, eserin yaratıcılık yönü değil, eserin icra ve yayımındaki organizasyonel, teknik ve mali yatırım veya kişisel performanstır.

Komşu Hak Türleri​

Komşu haklar da, eser sahibi haklarına benzer şekilde manevi ve mali (veya ekonomik) yönler taşıyabilir. Örneğin, icracı sanatçılar performanslarının bozulmamasını ve saygı gösterilmesini talep edebilirler (manevi haklar). Ayrıca, kaydı yapılmış bir icranın veya canlı performansın yayınlanmasına veya çoğaltılmasına izin verme ve bu faaliyetten maddi gelir elde etme hakkını da kullanırlar (mali haklar).

Komşu Hak Sahiplerinin Koruma Kapsamı​

FSEK ve uluslararası sözleşmeler doğrultusunda, komşu hak sahiplerine tanınan koruma, icra veya yayın faaliyetinizin gerçekleştiği anda doğar. İcracı sanatçılar açısından, icra anından itibaren performans bir kayıt ortamına kaydedilirse, bu kaydın çoğaltılması veya yayınlanması üzerinde icracı sanatçının rızası aranır. Bu hak, eserin kendisine tanınan korumadan bağımsız bir koruma olarak işler. Yani eserin kamu malı (kamuya açık) hale gelmiş olması, icracının performansı açısından otomatik olarak aynı sonucu doğurmaz. Bu nedenle, kamu malı olan bir müzik parçasını yeni icra eden sanatçının icrası, komşu haklar kapsamında belirli bir süre daha koruma görebilir.

Eser Sahipliği ve Komşu Hak Sahipliği Arasındaki İlişki​

Eser sahibi ile komşu hak sahipleri arasında her zaman eşit haklar olduğu söylenemez. Çünkü eser sahibinin elinde hem manevi (özgünlük, adına bağlılık, eserin bozulmaması vb.) hem de mali haklar (işleme, çoğaltma, yayma, temsil vb.) bulunmaktadır. Komşu hak sahipleri ise sadece belirli çerçevede korunur. Örneğin, icracı sanatçının performansından doğan manevi hak, eserin asıl yaratıcısının manevi hakkından farklı bir niteliktedir. Keza yayımcı veya yapımcının hakkı, eserin yaratıcı fikrinden ziyade yayımın organizasyonuna dayanır.

Bu ilişki pratikte en çok lisans sözleşmeleri ve royalty dağılımları sırasında gündeme gelir. Eser sahibinin rızası olmadan icracı sanatçı da bir performans sergileyemez. Aynı şekilde, eser sahibinin ekonomik haklarından kaynaklı düzenlemeler, yapımcının veya yayın kuruluşunun faaliyetiyle çakışabilir. Dolayısıyla etkin bir hukuki işbirliği ve sözleşmesel düzenleme, eser sahibi ile komşu hak sahiplerinin haklarını korumada kilit rol oynar.

Ulusal ve Uluslararası Düzenlemeler​

Telif hakları ve komşu haklar, ulusal kanunların yanı sıra çok sayıda uluslararası sözleşmeyle de düzenlenir. Türkiye’de temel referans kanun 5846 sayılı FSEK olup, bu kanuna ek olarak Türkiye şu önemli uluslararası sözleşmelere taraf olmuştur:

• Bern Sözleşmesi: Edebi ve sanatsal eserlerin korunması konusundaki temel uluslararası düzenleme.
• Roma Sözleşmesi: İcracı sanatçılar, fonogram yapımcıları ve yayın kuruluşlarının haklarını düzenler.
• WIPO Telif Hakları Anlaşması (WCT) ve WIPO Performans ve Fonogramlar Anlaşması (WPPT): Dijital ortamlarda telif haklarının ve komşu hakların korunmasına ilişkin hükümler içerir.
• TRIPS Anlaşması (Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları): Dünya Ticaret Örgütü çerçevesinde fikri mülkiyet haklarının uluslararası standartlarını belirler.

Bu sözleşmeler, Türkiye’nin de iç hukukunda değişikliklere gitmesini gerekli kılmıştır. Özellikle dijital ortamda dağıtım, internet üzerinden erişim gibi konular, uluslararası gelişmeler doğrultusunda ulusal mevzuata entegre edilmiştir.

Hakların Koruma Süresi ve Kullanım Koşulları​

Eser sahibi ve komşu hak sahiplerine tanınan koruma süresi ve kullanım koşulları, ülkelere ve hukuksal düzenlemelere göre değişebilir. Türkiye’de FSEK uyarınca:

• Eser sahibinin mali hakları: Eser sahibinin yaşadığı süre boyunca ve ölümünden itibaren 70 yıl devam eder. Bu sürenin sonunda eser kamu malı haline gelir.
• Manevi haklar: Eserin bozulmaması ve eser sahibinin adına saygı gösterilmesi gibi haklar, eserin kamu malı olmasından sonra da belirli ölçülerde devam edebilir.
• Komşu hakların koruma süresi: FSEK’te icracı sanatçıların hakları, icranın sabit bir ortama kaydedildiği tarihten itibaren 70 yıl kadar korunabilir. Fonogram yapımcıları için de 50 ile 70 yıl arası değişen koruma süreleri söz konusudur (mevzuattaki değişikliklere ve uluslararası sözleşme yükümlülüklerine bağlı olarak güncellenebilmektedir).

Koruma süresi sona erdikten sonra, eser kamu malı statüsüne girer. Ancak komşu haklar için ayrı bir koruma süresi öngörülmüşse, bu süre dolmadan kullanımın serbest olduğundan söz edilemez. Dolayısıyla kamu malı olan bir bestenin yeni bir icrası, o icrayı gerçekleştiren sanatçı açısından komşu haklarla hâlâ korunuyor olabilir.

Koruma süreleri boyunca, hak sahiplerinin lisans verme, rızaya bağlı kullanım, yasaklama veya izin koşullu kullanım hakları saklıdır. Eser sahibi ya da komşu hak sahibi, bu haklarını sözleşme yoluyla tamamen veya kısmen devredebilir. Özellikle müzik sektöründe menajerlik ve yapımcı sözleşmeleri, sinema sektöründe yapımcı-yönetmen sözleşmeleri bu çerçevede önemli yer tutar.

Hak İhlalleri ve Yargısal Uygulamalar​

Eser sahibinin veya komşu hak sahibinin izni alınmaksızın eserin ya da icranın kullanılması, hak ihlali doğurur. Bu ihlaller, aşağıdaki şekillerde ortaya çıkabilir:

• İzinsiz çoğaltma: Eserin veya icranın CD, DVD, dijital dosya gibi ortamlarda yasadışı kopyalanması.
• İzinsiz umuma iletim: Radyo, televizyon veya internet üzerinden eser veya icra yayınlanması.
• Kaynak göstermeden veya eserin içeriğini bozarak kullanma: Manevi hakların ihlali söz konusu olur.
• Eseri veya icrayı değiştirme, kısaltma, ekleme yapma: Eser sahibinin ya da icracı sanatçının manevi haklarına aykırı durumlar doğabilir.

Hak ihlallerinde yargısal uygulamalar, tazminat, tecavüzün durdurulması, el koyma ve hapis cezası gibi yaptırımları içerebilir. FSEK’e göre eser sahibi veya komşu hak sahibi, ihlal durumunda maddi ve manevi zararlarını talep edebilir. Ayrıca savcılıklar tarafından ceza davası da açılabilir. Özellikle dijital ortamda yapılan ihlallerde, yetkisiz paylaşımın tespiti ve delillendirilmesi noktasında BTK (Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu) gibi kurumların da katkıları gündeme gelebilir.

Dijital Platformlarda Koruma Sorunları​

İnternet ve dijital teknolojilerin yaygınlaşması, eserlerin ve performansların kopyalanmasını, dağıtılmasını ve kamuya iletilmesini son derece kolaylaştırmıştır. Bu durum telif hakları ve komşu hakların uygulanmasında yeni zorluklar doğurur:

• Sınırsız kopyalama imkânı: Bir eser, internet ortamında hızla ve çok defa kopyalanabilir.
• Anonimlik ve uluslararası etkileşim: İhlalin kaynağını tespit etmek veya hukuki süreç başlatmak güçleşebilir.
• Teknolojik koruma önlemleri (DRM): Bazı dijital hak yönetimi (DRM) sistemleri kullanılarak dijital kopyalama kısıtlanabilir. Ancak bu sistemlerin aşılması veya devre dışı bırakılması da ihlal kapsamına girer.
• Akış (Streaming) hizmetleri: Eserler, dijital platformlar üzerinden tüketicilere sunulurken, eser sahibi, yapımcı ve icracı arasındaki telif haklarının dağıtımı karmaşık hale gelebilir.

Dijital platformlarda koruma, genellikle teknolojik önlemler ve sözleşmesel düzenlemeler ile birlikte yürütülür. Örneğin müzik veya film yayınlayan dijital platformlar, eser sahibinin rızasıyla yayın yapar ve elde edilen gelirden paylaştırma yaparken, komşu hak sahiplerine de pay ayrılması gerekir. Bu noktada müzisyen, aranjör, yapımcı ve icracılar arasında bir paylaştırma mekanizması geliştirilir. Dijital hak ihlallerine karşı hak sahipleri, içerik kaldırma (notice and takedown) prosedürleriyle kendilerini koruma altına almaya çalışır.

Tescil, Takip ve Uygulama Örnekleri​

Eser sahipliği veya komşu hak sahipliği açısından, tescil zorunlu bir işlem değildir. Ancak tescil, ileride doğabilecek uyuşmazlıklarda ispat kolaylığı sağlayabilir. Türkiye’de Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bağlı Telif Hakları Genel Müdürlüğü tarafından eser tescil işlemleri yapılabilmektedir. Bunun yanı sıra meslek birlikleri (MESAM, MSG, MÜYORBİR, BİROY vb.) de eser ve icra kayıtları konusunda yardımcı olur.

Takip ve uygulama aşamalarında meslek birliklerinin rolü büyüktür. Bu birlikler:

• Eser sahiplerinin veya komşu hak sahiplerinin adına lisans sözleşmeleri yapar.
• Gelirlerden pay dağıtımı gerçekleştirir.
• Hak ihlalleri ile mücadele için telif takibi yürütür.

Örnek olarak, bir müzik eserinin radyo ve televizyonlarda veya dijital platformlarda yayınlanması durumunda, meslek birlikleri ilgili yayın kuruluşlarından lisans bedeli talep eder ve tahsil edilen bedeli besteci, söz yazarı ve icracılar arasında paylaştırır. Böylece, eser sahibi ve komşu hak sahipleri, pratikte haklarını etkin biçimde koruyabilir.

Son Dönem Gelişmeleri ve Değişiklik Önerileri​

Fikri mülkiyet hukukunda, teknolojik yeniliklere ve sektörel değişimlere paralel olarak, sürekli reform önerileri gündeme gelir. Türkiye’de son dönemde FSEK’de değişiklik taslakları ve dijital hakların korunmasına ilişkin yeni düzenlemeler tartışma konusudur. Özellikle aşağıdaki alanlarda güncellemeler yapılması önerilmektedir:

• Dijital hak yönetimi: DRM sistemlerine ilişkin yasal alt yapının netleştirilmesi, koruma mekanizmalarının ihlali halinde daha etkin yaptırımlar getirilmesi.
• Pay dağıtımı ve şeffaflık: Dijital platformlardan elde edilen gelirin eser sahibi, besteci, icracı sanatçı, yapımcı ve yayın kuruluşu arasında adil paylaşılmasına yönelik mekanizmaların güçlendirilmesi.
• Meslek birliklerinin düzenlenmesi: Meslek birliklerinin denetimi, yetkileri ve üyelik koşullarının gözden geçirilmesi, hak sahiplerine daha adil ve şeffaf hizmet sunabilecek yapısal reformların hayata geçirilmesi.
• Tazminat ve cezai yaptırımlar: Hak ihlalleri karşısında caydırıcılığın artırılması amacıyla, yüksek tazminat ve etkin ceza yaptırımlarının uygulanması.
• Arabuluculuk mekanizması: Hak sahipleri ve kullanıcılar arasında ortaya çıkan uyuşmazlıkların yargıya gitmeden çözümüne yönelik alternatif uyuşmazlık çözüm yollarının geliştirilmesi.

Dijital dönüşüm, yapay zekâ ile üretilen eserler, blok zinciri tabanlı hak yönetimi gibi yenilikçi konuları da gündeme getirmektedir. Yapay zekâ destekli araçlar ile üretilen içeriklerde, eser sahibi kimdir sorusu yoğun biçimde tartışılmaktadır. Mevcut düzenlemeler, insan yaratıcılığına dayalı eserlere odaklandığı için, bu yeni ortamda ortaya çıkan içeriklerin kime ait olacağı ve hangi hakların nasıl korunacağı net değildir. Ayrıca blok zinciri uygulamaları, dijital varlıkların tokenleştirilmesi ve NFT (Non-Fungible Token)’ler aracılığıyla eserlerin tescil süreçlerinin otomatikleştirilmesi gibi konular üzerinde de tartışmaları beraberinde getirmektedir.

Eser sahibi ve komşu hak sahipleri arasındaki ilişki, geleneksel yayıncılıktan dijital platformlara kayarken, sözleşme modellerinin de revize edilmesini gerektirir. Pek çok icracı sanatçı, yapımcı ve yayın kuruluşu, karmaşık lisans sözleşmelerine uyum sağlamak zorunda kalmaktadır. Özellikle sosyal medya platformlarında kullanıcıların yaptığı paylaşımlara dair hukuki sorumluluk tartışılmakta ve eser sahibi ile platform arasındaki sınırlar yeniden çizilmektedir.

Bu gelişmeler ışığında, fikri mülkiyet hukukunun temel ilkeleri korunarak, esneklik ve güncelliği sağlayacak düzenleme değişiklikleri beklenmektedir. Şeffaflık, dijital hakların hızlı takibi ve adil gelir paylaşımı, yeni dönemde hem eser sahipleri hem de komşu hak sahipleri açısından belirleyici unsurlar olacaktır.

Ek Hususlar ve Uygulamadaki Bazı Örnekler​

Fikri mülkiyet hukukunda eser sahibinin ve komşu hak sahiplerinin konumu, alana göre pratikte farklı görünümler sergiler. Müzik, sinema, tiyatro, edebiyat ve görsel sanatlar gibi alanlarda ortaya çıkan tipik durumlar, ilgili mevzuatın çeşitliliğini ve uygulamadaki zorlukları gösterir.

• Müzik Sektöründe Örnek Uygulama: Besteci, söz yazarı ve aranjör, eser sahibi sıfatını kazanabilir. Seslendirmeyi yapan şarkıcı, icracı sanatçı olarak komşu hak sahibi olur. Eseri kaydeden veya kayıt işlemini finanse eden yapımcı da komşu hak sahibi kapsamındadır. Konser kayıtlarının yayınlanması için hem eser sahibinin hem de icracı sanatçının rızası gerekebilir.
• Tiyatro ve Performans Sanatlarında Örnek Uygulama: Bir tiyatro oyununun yazarı eser sahibi iken, sahnede oyunu yorumlayan oyuncular icracı sanatçı sıfatıyla komşu hak sahibi olabilir. Oyunun televizyonda veya dijital platformlarda yayınlanması, bu hak sahiplerinin rızasına tabidir.
• Sinema Alanında Örnek Uygulama: Sinema eseri, pek çok kişisel katkının birleşimidir. Yönetmen, senarist, diyalog yazarı, özgün müzik bestecisi eser sahibi kabul edilir. Yapımcı ise fon sağlayan ve organizasyonu yürüten kişi olarak komşu hak sahibi olabilir. Ancak sinema eserine dair hakların devri veya kullanımı, genellikle ayrıntılı sözleşmelerle düzenlenir. Dağıtım, gösterim ve dijital platform hakları gibi konular, eser sahipleri ve komşu hak sahipleri arasında paylaştırılır.
• Dijital İçerik Üretiminde Örnek Uygulama: YouTube’da müzik cover’ları yapan bir kişi, besteci veya söz yazarının eserini icra ederken, icracı sanatçı sıfatını kazanabilir. Bu kişinin paylaştığı içerik, ilgili platformun içerik tanıma sistemleri tarafından telif hakkı ihlali tespitine maruz kalabilir. Bestecinin (eser sahibi) ve orijinal seslendiren icracı sanatçının (komşu hak sahibi) hakları doğrultusunda, platform içerikte reklam geliri paylaşımı veya videonun kaldırılması gibi yaptırımlara gidebilir.

Bu örnekler, hak sahipliklerinin bazen karmaşık sözleşmelere dayandığını, bazen de pratikte çakışmalar ve uyuşmazlıklar doğabileceğini ortaya koyar.

Uygulamada Ortaya Çıkan Sorunlar ve Çözüm Yolları​

Fikri mülkiyet hukukunun bu iki ana kategorisi (eser sahibi ve komşu hak sahipleri) arasında çakışmalar, sıklıkla karşılaşılan durumlardır. Özellikle:

• Sözleşmelerde belirsizlik: Eser sahibinin devrettiği haklar ve komşu hak sahibinin sahip olduğu yetkiler, sözleşmede tam belirlenmezse anlaşmazlıklar doğar.
• Ortak eser ve ortak icra: Bir eserin birden fazla yaratıcıya veya icracıya sahip olması durumunda kâr dağıtımı ve kullanım izinleri karmaşıklaşabilir.
• Uluslararası kullanım: Eserin veya icranın birden fazla ülkede yayınlandığı hallerde, hangi ülke hukukunun geçerli olacağı veya telif bedellerinin nasıl paylaşılacağı hususu sorun yaratabilir.
• Online platformların lisanslama problemleri: YouTube, Spotify, Netflix gibi dijital platformlarda lisans anlaşmalarının kapsamı ve gelir paylaşımı konularında uyuşmazlıklar yaşanabilir.

Çözüm yolları ise çoğunlukla sözleşmesel düzenlemelerin netleştirilmesi, meslek birliklerinin etkin şekilde görev yapması ve alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemlerinin uygulanmasına dayanır. FSEK’deki hükümlerin, tarafların haklarını açıkça belirlemek üzere uyarlanması; ayrıca yargılamanın yükünü hafifletmek için arabuluculuk sisteminin devreye sokulması önerilmektedir.

Ortak Eserlerde Eser Sahibi ve Komşu Hak Sahibi İlişkisi​

Ortak eser kavramı, bir eserin birden çok kişi tarafından yaratılması ve bu kişiler arasında ayrımsız bir bütün oluşturması durumunu ifade eder. Burada her ortak, eserin bütününe ilişkin eser sahibi sayılır. Buna ek olarak, eserin icrasına katılan çeşitli icracı sanatçılar da kendi performansları nedeniyle komşu hak sahibi olabilir. Ortak eserlerde:

1. Eser üzerindeki değişiklikler, ortakların oybirliği veya oyçokluğu ile kararlaştırılabilir (FSEK, paylı mülkiyet hükümlerine atıf yapar).
2. Gelir paylaşımında, sözleşme olmadığı takdirde paylı mülkiyet ilkesi uygulanır.
3. Eser veya icranın kullanımının yasaklanması ya da izne bağlanması gibi işlemler, ortak karar veya mahkeme kanalıyla yürütülebilir.

Komşu hak sahipleri, ortak eserdeki performanslarının ayrı bir kayıt oluşturması halinde, bu kayıt üzerinde bağımsız haklara sahip olabilir. Mesela bir müzik eseri, farklı sanatçılar tarafından icra edildiğinde her icra ayrı bir komşu hakkı yaratır.

Hakların Devri ve Lisanslama​

Fikri mülkiyet hukukunda, eser sahibinin ve komşu hak sahibinin mali hakları devredilebilir veya lisanslanabilir. Manevi haklar ise çoğunlukla devredilemez, bu haklar kişiye sıkı sıkıya bağlıdır. Lisanslama sürecinde:

• Tam Lisans: Hak sahibi, kullanım hakkını tek bir kişiye münhasıran verir.
• Kısmi Lisans: Belirli bir coğrafi bölge veya süreyle sınırlı kullanım izni verilir.
• Basit Lisans: Hak sahibi, aynı kullanım hakkını birden fazla kişiye verebilir.

Eserin veya icranın farklı alanlarda kullanımı (örneğin, sinema filmi içinde müzik eserinin kullanımı) söz konusu olduğunda, çoklu lisanslar devreye girebilir. Film yapımcısı, müzik eserini kullanmak için besteciden lisans alırken, aynı zamanda eserin icrasını yapacak sanatçıyla ayrı bir sözleşme yapmalıdır. Dijital platformlara dağıtım yapılacaksa, bu platformların da yayın lisansı alması gerekir.

Meslek Birliklerinin Rolü​

Eser sahibi ve komşu hak sahipleri, haklarını bireysel olarak takip etmekte zorlanabilirler. Burada meslek birlikleri devreye girer. Meslek birliklerinin başlıca görevleri şunlardır:

• Hakların toplu yönetimi: Eser sahipleri ve icracı sanatçılar, meslek birliklerine üye olarak haklarını takip eder ve kolektif lisanslama süreçlerinde yer alır.
• Eser havuzu oluşturma: Meslek birliği, üyelerinin eserlerini tek bir havuzda toplar ve kullanıcılara (örneğin radyo, TV, dijital platformlar) bu havuzu kullanabilmeleri için lisans sunar.
• Gelir dağıtımı: Toplu lisanslardan elde edilen geliri, kayıt altındaki eserlerin kullanım oranına göre paylaştırır.
• Hukuki destek: Hak ihlalleri durumunda, üyelerine yasal destek sağlayabilir ve dava açabilir.

Bu mekanizma özellikle müzik sektöründe yaygındır ve hem eser sahipleri (besteciler, söz yazarları) hem de icracı sanatçılar ile yapımcılar (komşu hak sahipleri) adına tahsilat ve dağıtım yapan meslek birlikleri bulunmaktadır.

Uluslararası Boyut ve Karşılıklı Tanıma​

Birçok eser, uluslararası dolaşıma girer. Örneğin, Türkiye’de üretilmiş bir müzik eseri dünyanın başka bir ülkesinde yayınlandığında, oradaki kullanıcıların lisans alması veya telif ödemesi gerekebilir. Burada devreye karşılıklı tanıma sözleşmeleri ve ulusal meslek birliklerinin diğer ülkelerdeki benzer kuruluşlarla yaptığı anlaşmalar girer. Uluslararası meslek birlikleri ağı sayesinde, eser sahibi veya icracı sanatçı tek bir ülkenin meslek birliğine üye olsa dahi, diğer ülkelerde de haklarının korunması ve telif toplama işlemlerinin yürütülmesi mümkün olabilir.

Ancak her ülkenin telif hakkı ve komşu hak düzenlemeleri, uluslararası sözleşmelere taraf olsa da uygulamada farklılıklar gösterebilir. Örneğin, Amerika Birleşik Devletleri’nde copyright sistemi bazı açılardan farklıdır. Avrupa Birliği içinde ise Müzik Eserlerinin Çevrimiçi Kullanımına İlişkin Lisanslar gibi yönergelerle kısmen standartlaşma sağlanmaya çalışılmaktadır.

Geçici Önlem ve İhtiyati Tedbirler​

Hak ihlaline uğradığını düşünen eser sahibi veya komşu hak sahibi, dava açmadan önce ihtiyati tedbir talebinde bulunabilir. Örneğin, bir müzik eserini izinsiz kullanan konser organizatörü hakkında mahkemeden etkinliğin durdurulması yönünde tedbir kararı istenebilir. Ayrıca dijital alanda, içeriğin erişime engellenmesi ya da platformdan kaldırılması (take down) şeklinde hızlı çözümler uygulanabilir. Bu tedbirler, hak kaybının büyümesini önleyici niteliktedir.

Sözleşmelerde Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar​

Eser sahibi ile komşu hak sahipleri arasındaki sözleşmeler, alanın teknik ve hukuki boyutları nedeniyle oldukça kapsamlı düzenlenmelidir. Önemli noktalar:

• Kapsam: Hangi hakların devredildiği veya lisanslandığı (çoğaltma, yayma, işleme, temsil vb.).
• Süre: Hakların hangi süreyle devredildiği veya lisanslandığı (belirli bir yıl aralığı ya da eser/performans koruma süresi boyunca).
• Coğrafi bölge: Hakların hangi ülkede veya bölgede kullanılabileceği (dünya çapında, sadece Türkiye vb.).
• Ücret ve ödeme şartları: Peşin ödeme, telif payı, kar ortaklığı veya sabit lisans ücreti gibi yöntemler.
• Yükümlülükler: Eserin orijinal bütünlüğünü koruma, icracının onuruna saygı gibi manevi unsurlar.
• Uyuşmazlık çözümü: Yetkili mahkeme, arabuluculuk veya hakemlik şartı.

Bu detaylar, tarafların hak kaybına uğramamasını ve olası uyuşmazlıkların daha hızlı çözülmesini sağlar. Sözleşmelerin açık ve net düzenlenmesi, özellikle komşu hakların devri noktasında önemlidir; zira bir yapımcı sadece prodüksiyon maliyetini karşıladığı için otomatik olarak her türlü kullanım hakkına sahip olmaz. Eğer sözleşmede aksi belirtilmiyorsa, kanundan doğan sınırlı haklar geçerlidir.

Yeni Teknolojiler ve Gelecek Perspektifi​

Günümüzde, yapay zekâ destekli içerik üretimi, blok zinciri tabanlı telif takibi ve NFT üzerinden eser satışı gibi eğilimler, eser sahibi ve komşu hak sahiplerinin haklarının tanımlanmasında, tespitinde ve korunmasında farklı yaklaşımları gerektirir. Örneğin:

• Yapay zekâ ile üretilen müzik veya resimler: Bu içeriklerde “eser sahibi”nin kim olduğu tartışmalıdır. Yapay zekâ aracını geliştiren yazılım şirketi mi, yapay zekâya veri seti sunan kullanıcı mı, yoksa eserin son çıktısını düzenleyen kişi mi?
• Blok zinciri tabanlı takip: Eser veya icra, blok zincirine kaydedilerek her işlem şeffaf şekilde takip edilebilir. Bu, hak ihlalleriyle mücadelede avantaj sağlarken, aynı zamanda mevcut hukuk düzeninin blok zincirinde yapılan işlemleri nasıl tanıyacağı sorusu doğar.
• NFT’ler: Dijital sanat veya müzik eserleri NFT olarak satıldığında, alıcı bu eserin orijinal sürümünün dijital imzasına sahip olur. Ancak NFT sahibinin her zaman tüm telif haklarına sahip olduğu anlamı çıkmaz. NFT sözleşmeleri genellikle belli kullanım haklarını tanımlar.

Bu bağlamda, eser sahibi ve komşu hak sahibi kavramlarının da genişlemesi ve güncellenmesi gerekebilir. Gelecekte, dijital varlıkları yaratan ve yöneten algoritma geliştiricileri ile eser niteliğindeki çıktıları üreten yapay zekâ araçlarının kullanıcıları arasında yeni tip hak sahipliği kategorileri doğabilir. Hem ulusal mevzuat hem de uluslararası sözleşmeler, teknolojik gelişmelerin hızına ayak uyduracak şekilde revize edilmelidir.

Değerlendirme Ölçütleri ve Uygulamadaki Zorluklar​

Eser sahibi ve komşu hak sahipleri arasındaki dengeyi sağlamak, aynı zamanda kamu yararını da gözetmeyi gerektirir. Fikri mülkiyet hukukunun amacı, yaratıcı emeği korurken, bilimsel ve kültürel gelişmeyi engellemeyecek ölçüde topluma erişim hakkı tanımaktır. Buna ilişkin zorluklar şunlardır:

• Özel kopyalama istisnası: Bireylerin kişisel kullanım için kopya alabilmesi (örneğin satın aldığı bir CD’yi kendi bilgisayarına aktarması) ile ticari boyutta çoğaltma arasındaki sınır belirsiz olabilir.
• Dönüştürme (remix) ve parodi: Özellikle müzik ve görsel sanatlarda, mevcut eserin dönüştürülerek kullanılması yaygındır. Bu kullanımın eser sahibinin rızası olmadan yapılıp yapılamayacağı, “adil kullanım” veya “adil kullanım benzeri” istisnalara bağlıdır.
• Eğitim ve araştırma istisnası: Akademik çalışmalar için eserlerin kullanılması durumunda hangi ölçüde izin alınması gerektiği ve telif ödenmesi gerekip gerekmediği, kanundaki istisna hükümlerine göre belirlenir.
• Kamu malına geçiş: Koruma süresi dolan eserlerin kamu malı olmasıyla birlikte, toplumun bu eserlere serbestçe erişebilmesi amaçlanır. Ancak komşu hakların ek koruma süresi bazen kamu malı ilkesinin etkisini kısıtlayabilir.

Eser sahibi ve komşu hak sahiplerinin talepleri ile kamunun esere erişim hakkı arasındaki dengenin nasıl kurulacağı, her ülkede farklı çözümlere ulaşabilmektedir. Bazı hukuk sistemleri, özellikle eğitim ve araştırma amacıyla daha geniş istisnalar tanırken, bazıları hak sahiplerinin gelirini artırmaya yönelik katı düzenlemeleri tercih eder.

Kullanıcıların Bilinçlendirilmesi ve Farkındalık​

Telif hakkı ihlalleri çoğunlukla bilinçsizce de yapılabilir. Özellikle internet kullanıcıları, bir içeriği sosyal medyada paylaşırken veya kopyalarken, bunun yasal sonuçlarını fark etmeyebilir. Bu nedenle:

• Kamu spotları ve eğitim programları: Kültür ve Turizm Bakanlığı, okullar ve ilgili STK’lar aracılığıyla kullanıcıların telif hakları konusunda bilinçlendirilmesi sağlanabilir.
• Platform sorumluluğu: Sosyal medya ve video paylaşım platformları, telif hakkı koruma sistemlerini (Content ID gibi) devreye sokarak, ihlalleri erken aşamada tespit edebilir ve kullanıcıları bilgilendirebilir.
• Meslek birlikleri rehberleri: Meslek birlikleri, üyelerine ve platformlara yönelik rehber hazırlayarak, hakların kullanımı ve ihlallerin önlenmesi için yol gösterici olabilir.

Kullanıcıların farkındalığını artırmak, hak sahiplerinin zararını azaltmak ve toplumsal uzlaşı sağlamak açısından önemlidir.

Örnek Vakalar ve Mahkeme Kararları​

Türkiye’de ve dünya genelinde eser sahibi ve komşu hak sahiplerine ilişkin çok sayıda yargı kararı mevcuttur. Bunlar, alanın nasıl şekillendiğini gösteren önemli örneklerdir:

• Eser ve icra ayrımı üzerine davalar: Bir müzik bestesi kamu malına girmiş olsa da, yeni bir orkestrasyon veya icra kaydı için komşu hakların talep edilebileceğine dair kararlar bulunmaktadır.
• İcracı sanatçının manevi hak ihlali: Sanatçının performansının, orijinal kaydın temposu veya tonuyla oynanarak değiştirilmesi sonucu açılan davalarda, sanatçının manevi haklarına saldırı olduğu hükmüne varılabilmektedir.
• Dijital platform geliri paylaşımı uyuşmazlıkları: Birçok ülkede Spotify, YouTube, Apple Music gibi platformlardaki telif dağıtım oranlarıyla ilgili davalar açılmakta, mahkeme ya da idari kurum kararlarıyla yeni oranlar belirlenebilmektedir.

Bu kararlar, eser sahibinin ve komşu hak sahibinin hangi durumlarda hangi korumalardan yararlanabileceğini ve kullanıcıların hangi sınırlamalara uymak zorunda olduklarını daha somut şekilde açıklar.

Uygulamadaki İhtiyaçlar ve Öneriler​

Türkiye’de eser sahibi ve komşu hak sahiplerinin karşılaştıkları en temel sorunların çözümü için aşağıdaki öneriler sıralanabilir:

• Güncel mevzuat uyumu: FSEK’de, hızla gelişen teknolojilere daha esnek ve geniş kapsamlı bir yaklaşım getirilmesi, dijital hakların açıkça tanımlanması.
• Sözleşmesel standardizasyon: Müzik, sinema, yayıncılık sektörlerinde kullanılan tip sözleşmelerin standart asgari şartlar belirlenerek hazırlanması, hak sahipliği uyuşmazlıklarını azaltabilir.
• Meslek birliklerinin etkinleştirilmesi: Mevcut meslek birliklerinin faaliyet alanının genişletilmesi, üyelerin haklarını koruma noktasındaki yetkilerinin netleşmesi ve denetim mekanizmalarının güçlendirilmesi.
• Alternatif uyuşmazlık çözüm yollarının teşviki: Arabuluculuk, hakemlik veya uzman bilirkişilikle hızlı çözüme ulaşılması, yargının yükünü hafifletir.
• Kamusal farkındalık artırma: Okullardan başlayarak her düzeyde telif bilincini ve saygısını yerleştiren programların yaygınlaştırılması.

Bu yaklaşımlar, eser sahibi ve komşu hak sahiplerinin menfaatlerini korumakla birlikte, kamu yararı ve sanatın gelişimi arasındaki dengeyi sağlamada destekleyici olacaktır. Fikri mülkiyet hukuku, dinamik ve sürekli güncellenmesi gereken bir alan olduğundan, mevzuat reformları ve uygulama politikaları da aynı dinamikliği korumalıdır.

Kaynakça Niteliğindeki Metinler ve Bağlayıcı Hükümler​

Eser sahipliği ve komşu hak sahipliğine dair mevzuat ve sözleşmeler şunlardan oluşur:

• 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu.
• Bern Sözleşmesi (1886, Türkiye sonradan katılmıştır).
• Roma Sözleşmesi (1961).
• WIPO Telif Hakları Anlaşması (WCT) ve WIPO Performans ve Fonogramlar Anlaşması (WPPT).
• TRIPS Anlaşması.

Bu metinler, ulusal düzenlemede doğrudan veya dolaylı şekilde bağlayıcıdır. Yargı organları ve idari kurumlar, uyuşmazlıkları çözerken iç hukuktaki hükümlerin yanı sıra Türkiye’nin imza koyduğu uluslararası sözleşme yükümlülüklerini de dikkate almak zorundadır.

Uygulama Alanlarının Genişlemesi​

Eser sahibi ve komşu hak sahiplerinin korunduğu alanlar geleneksel kültür-sanat faaliyetlerinin çok ötesine geçmiştir:

• Yazılım Kodları: Yazılım programlarının kodları, ilim ve edebiyat eseri niteliğinde değerlendirilebilir. Burada yazılımcının eser sahibi, yazılımı dağıtan veya lisanslayan şirketin ise komşu hak sahibi olabileceği durumlar gündeme gelir.
• Veri Tabanları: Özgün bir veri tabanının oluşturulması, veri tabanı hazırlayanın eser sahibi sıfatını kazandırabilir. Ayrıca veri tabanının işletilmesi ve dağıtılması da komşu haklara tabi olabilir (AB Veri Tabanı Direktifi benzeri düzenlemeler).
• Tasarım ve Endüstriyel Ürünler: Moda tasarımları, endüstriyel prototipler ve benzeri çalışmalar bazen estetik tasarım eseri olarak telif koruması alabilir. Bu ürünlerin üreticisi veya dağıtıcısı da kısmen komşu hak sahibi statüsüne yaklaşan haklara sahip olabilir (ancak esasen bu alanda tasarım hukuku devreye girer).

Bu genişleme, fikri mülkiyet hukukunun her geçen gün daha karmaşık ve kapsamlı hale geldiğini gösterir.

Genel Değerlendirme​

Eser sahibinin yaratıcı faaliyeti, komşu hak sahiplerinin icra, yapım ve dağıtım katkısıyla birleşerek kültürel ve sanatsal ürünleri topluma ulaştırır. Fikri mülkiyet hukukunda bu iki kategorinin birbirine karıştırılmaması büyük önem taşır. Eser sahibinin eser üzerinde sahip olduğu mali ve manevi haklar, eserin asıl fikrî yaratıcısını korurken; komşu hak sahiplerinin hakları icra, yapım ve yayın süreçlerini güvence altına alır. Bu çok katmanlı yapı, hem hukuk düzeni içinde hem de ekonomik ve endüstriyel ilişkilerde ortak bir denge mekanizması oluşturur.

Eser sahibi ve komşu hak sahipleri arasındaki ilişkiler, genellikle sözleşmeler ve meslek birlikleri vasıtasıyla düzenlenir. İhlaller karşısında hem maddi ve manevi tazminat hem de ceza yaptırımları gündeme gelir. Teknolojik gelişmeler, özellikle dijital platformlar ve yapay zekâ tabanlı içerik üretimi gibi yeni sahalarda gri alanlar yaratsa da, mevcut hukuk sistemi kendini bu değişimlere adapte etmektedir. Gelecekte beklenen mevzuat değişiklikleri, bu uyum sürecini hızlandıracak ve hak sahipleri ile kullanıcılar arasındaki ilişkiyi daha net çerçevelere oturtacaktır.

Bu bakımdan, eser sahibi ve komşu hak sahipleri kategorilerinin incelenmesi, fikri mülkiyet hukukunun sadece kanuni hükümlerle sınırlı kalmadığını, aynı zamanda kültürel gelişime, ekonomik yatırıma ve toplumsal faydaya etki eden bir alan olduğunu gösterir. Bilhassa dijitalleşen dünyada, eserlerin yaratıcı niteliğini koruma isteği ile eserlere özgür erişim talebi arasındaki denge, eserin toplumsal yaygınlığına katkı sağlayacak yasal düzenlemelerle güçlendirilmelidir. Böylece hem yaratıcılar emeğinin karşılığını alabilecek hem de kültürel zenginlik erişilebilir kılınabilecektir.