Geminin İpotek ve Rehin İşlemleri

Deniz Ticareti Hukukunda Geminin İpotek ve Rehin İşlemleri​

Tarihsel Gelişim ve Genel Esaslar​

Deniz ticareti tarihi, deniz yolu ile yapılan taşımacılığın ekonomik ve stratejik önemi doğrultusunda çok eski çağlara kadar uzanır. Gemiler, uluslararası ticaretin temel araçları olarak farklı hukuk düzenlerinde uzun yıllardır önemli bir yer tutar. Kredi kurumları, gemi sahipleri, finans kuruluşları ve diğer ilgili taraflar bakımından geminin hukuki konumu büyük önem taşır. Bu kapsamda gemiye ilişkin hak ve yükümlülüklerin güvence altına alınması amacıyla ipotek ve rehin işlemleri zaman içinde gelişmiştir.

Deniz ticaretine konu olan gemilerin finansmanı, gerek inşa süreci gerek kullanım süreci içinde yüklü miktarda sermaye gerektirir. Geminin ipotek edilmesi veya üzerinde rehin tesis edilmesi; finansman kuruluşlarına, alacaklılara ve diğer ilgililere hukuki bir güvence sağlar. Diğer taraftan, gemi sahibinin de ticari faaliyetlerini sürdürebilmesi ya da yeni yatırımlara yönelebilmesi bakımından bu tür teminatlar, kolaylık ve esneklik sunar.

İlk deniz hukuklarına bakıldığında, deniz alacaklarının öncelikli ve ayrıcalıklı konumları görülür. Geminin sorumluluğu, deniz hukuku bakımından özel hükümlerle düzenlenmiştir. Zamanaşımı ve sorumluluk sınırlandırması gibi konular da gemi ipotek ve rehin işlemlerinin hukuki dayanaklarını destekleyen düzenlemeler arasındadır. Modern deniz hukuku ise uluslararası anlaşmalar, yerel mevzuat ve ticari teamüllerle şekillenmiş; geminin ipotek ve rehin konusu edilmesi detaylı kurallara bağlanmıştır.

Yasal Düzenlemeler ve Uygulama Alanı​

Geminin ipotek ve rehinine ilişkin hükümler, büyük ölçüde Türk Ticaret Kanunu (TTK) ve ilgili mevzuatla belirlenir. Türk hukukunda geminin hukuki statüsü, tescil ve sicil işlemleri, ipotek ve rehin ilişkilerinin nasıl kurulacağı ve nasıl sona ereceği gibi hususlar bu kapsamda düzenlenmiştir.

• TTK’nın ilgili hükümleri: Geminin taşınmaz sayılmayıp, menkul niteliğine rağmen özel sicile tabi tutulması ipotek kurulabilmesini mümkün kılar.
• Deniz İcra Hukuku: Borçlar, alacaklar, temerrüt durumları ve icra prosedürleri, gemi üzerinde ipotek ve rehin haklarının hangi şartlarla yürütüleceğine etki eder.
• Uluslararası sözleşmeler: Geminin bayrak devleti, uluslararası ticaret odaları ve sigorta kurumları bakımından gemi ipoteği ile rehin haklarının tanınırlığı ve uygulanması konusunda önem taşır.

Geminin ipotek ve rehin işlemleri, sadece yerel mevzuata göre değil, uluslararası hukuk kuralları ve ticari teamüller göz önüne alınarak yürütülür. Bu bakımdan, gemi üzerinde kurulan ipoteklerin veya rehinlerin diğer ülkelerde tanınması, geminin sefer yaptığı ülkenin hukuk sistemi ve uluslararası denizcilik anlaşmalarıyla da bağlantılıdır.

Geminin İpoteği ve Hukuki Niteliği​

Geminin ipoteği, bir alacağı teminat altına almak amacıyla gemi üzerinde kurulan sınırlı ayni haktır. Genel çerçevede ipotek, taşınmazlar üzerinde kurulan bir teminat türünü ifade etse de deniz hukukunda gemiler için de ipotek hakkı tanınmıştır. Türk hukukunda gemi, taşınır bir mal olarak kabul edilir. Ancak ekonomik değeri çok yüksek ve sicile tescil edilen bir araç olması sebebiyle, özel bir hukuki statüye tabidir.

Geminin ipoteği, gemi siciline kayıtlı olan gemiler üzerinde kurulur. Gemi siciline kayıtlı olmama durumu, ipotek hakkının tesisini engeller ya da ciddi şekilde sınırlandırır. Gemi siciline kayıt aşamasında, geminin teknik özellikleri, tam boyu, gros tonajı, net tonajı, bayrağı, gemi adı ve sicil numarası gibi bilgiler yer alır. Bu kayıt, geminin hukuki işlemlere konu olabilmesi için esastır.

İpotek Hakkının Hukuki Etkileri​

İpotek, alacaklıya geminin ekonomik değerini paraya çevirme ve alacağına kavuşma imkânı sunar. Borcun ödenmemesi hâlinde, ipotek alacaklısı geminin cebri icra yoluyla satılmasını talep eder ve satış bedelinden alacağını öncelikli olarak alma hakkına sahip olur. Geminin ipoteği, diğer alacaklılar ve hak sahipleri karşısında güçlü bir koruma sağlar. Bu korumanın düzeyi, ipoteğin sicile tescil edilme tarihine göre de değişiklik gösterebilir.

• Sicile tescil tarihi, ipotek alacaklısının sıradaki önceliğini belirleyebilir.
• İpotek kapsamına çoğunlukla geminin bütünleyici parça ve eklentileri de girer.
• Gemiyle ilgili bazı ayrıcalıklı alacaklar (örneğin mürettebat alacakları veya kurtarma alacakları) ipoteğin önüne geçebilir.

Kapsam ve Sınırlar​

Gemi ipoteği, geminin doğal bütünleyici parçalarını ve sabit eklentilerini kapsar. Fakat gemi üzerindeki bazı unsurlar, ipoteğin dışında kalabilir. Örneğin gemi işletmesinde kullanılan kiralık konteynerler veya mürettebatın kişisel eşyaları gibi geminin mülkiyetine dâhil olmayan varlıklar genellikle ipotek kapsamına girmez. Ayrıca geminin donatımına sonradan katılan, ancak mülkiyeti farklı kişiye ait olan makinelerin veya teçhizatın durumu da tartışmalı olabilir.

Gemi İpoteklerinin Kuruluşu ve Sicil İşlemleri​

İpotek hakkı, sicile tescil edilmesiyle doğar. Bu nedenle gemi ipoteklerinde resmi şekilde düzenlenmiş bir sözleşme veya resmi senetle birlikte gemi siciline kayıt yapılması zorunludur. İpotek kurulurken, borcun miktarı, faiz oranı ve diğer koşullar genellikle resmi senette belirtilir. Türk hukukuna göre gemi ipotek akdinin geçerliliği, hem tarafların resmi şekilde iradelerini açıklamasına hem de sicile tescile bağlıdır.

Tescil Aşamaları​

Tescil süreci, geminin kayıtlı bulunduğu sicil müdürlüğünde yürütülür. Tescil işlemleri sırasında gemi sahibi ve ipotek alacaklısı veya onların yetkili temsilcileri hazır bulunur. Aşağıdaki adımlar genellikle izlenir:

• Resmi senet düzenlenmesi: Noter veya sicil memuru huzurunda, gemi ipoteğinin şartlarını içeren belge hazırlanır.
• Sicil kaydının incelenmesi: Gemi üzerinde mevcut başka ipotek, rehin veya haciz gibi kayıtların var olup olmadığı araştırılır.
• Tescil talebinin yapılması: Gemi sahibinin veya yetkilisinin sicil müdürlüğüne başvurarak ipoteğin tescilini talep etmesi gerekir.
• Harç ve masrafların ödenmesi: İlgili kayıt harçları, vergi ve masraflar ödenir.
• Sicil belgesine şerh düşülmesi: Tescil edildikten sonra ipotek, gemi sicil belgesinde açıkça görülür hâle gelir.

Tescil işlemi tamamlandığında ipotek hakkı kesin olarak kurulur ve üçüncü kişilere karşı ileri sürülebilir hâle gelir. Tescil öncesi tarafların kendi aralarında yaptıkları anlaşma, sicilde yer almadığı sürece herhangi bir öncelik veya üstünlük sağlamaz.

Geminin Rehin İşlemleri ve Uygulanma Koşulları​

Rehin hakkı, alacaklıya, borç ödenmediği takdirde rehne konu malı paraya çevirme ve alacak miktarını bu bedelden karşılama imkânı veren sınırlı ayni bir haktır. Geminin rehninde, geminin zilyetliğinin kısmen veya tamamen alacaklıya devri gerekebilir. Ancak deniz ticaretinde geminin aktif kullanımda olması ve seferlere devam etmesi çoğu zaman zorunluluk arz ettiğinden, bu tür bir “zilyetliğin devri” daha çok kâğıt üzerinde veya sembolik olarak sağlanır. Uygulamada ipotek, geminin sicile kayıtlı olması nedeniyle rehin hakkına kıyasla daha çok tercih edilir. Buna rağmen, belirli finansal yapılar veya kısa vadeli alacak teminatı için gemi rehni de gündeme gelebilir.

Geminin rehinine ilişkin hükümler, genel rehine dair düzenlemelerle ve TTK’nın ilgili hükümleriyle örtüşür. Geminin zilyetliğini devralan alacaklının, gemiyi koruma, bakım ve işletme masraflarını karşılama gibi konularda hak ve yükümlülükleri doğar. Çoğu zaman gemi rehninde üçüncü bir güvenilir kişinin (örneğin bir güvendi deposu veya özel bir muhafaza kuruluşu) devreye girmesi söz konusu olur. Böylece gemi, asıl borcun ödenmesine kadar o kişinin gözetiminde tutulur.

İpotek ve Rehin Arasındaki Farklar​

Gemi üzerinde teminat sağlama bakımından ipotek ve rehin benzer görünse de bu iki hukuki kurum arasında önemli farklar bulunur:

• Tescil ve Resmiyet: İpotek, gemi siciline kayıtlı olarak kurulur ve ancak sicile tescil ile geçerlilik kazanır. Rehin hakkı ise zilyetliğin devri veya sembolik teslimle kurulan bir haktır.
• Kullanım İmkânı: Gemi ipoteğinde, gemi sahibi geminin kullanımını sürdürür. Rehin hakkının klasik tanımında, malın alacaklıya veya üçüncü bir kişiye teslimi gerekebilir.
• Hukuki Süreç ve Uygulama: İpotek alacaklısı, borç ödenmediği takdirde gemiyi cebri icraya konu ederek satış bedelinden öncelikli alacaklı konumuna geçer. Rehin alacaklısı da geminin paraya çevrilmesini talep edebilir ancak uygulama pratiği farklı prosedürlere tabidir.

Aşağıdaki tabloda bu iki kurum özetlenebilir:

İpotek ve Rehin Haklarının Korunması​

Geminin ipotek veya rehinle teminat altına alınması, alacaklılar açısından güvence sağlasa da bazı riskler barındırır. Gemi uluslararası sularda dolaşır, sefer esnasında farklı limanlara uğrar, yabancı ülkelerin hukuki yetki alanına girer. Bu durumda alacaklının haklarını koruması, geminin bayrak devletinin hukuku, limana giriş yapılan devletin hukuku ve uluslararası sözleşmeler çerçevesinde değerlendirilir.

Öncelik Sıralaması​

Geminin satışından elde edilecek bedelin paylaşımında hangi alacaklının öne çıkacağı, bir öncelik sıralaması ile belirlenir. Farklı alacakların farklı niteliklere sahip olması bu sıralamayı karmaşık hâle getirir. Örneğin mürettebat ücretleri, liman masrafları, kurtarma alacakları gibi deniz hukuku açısından ayrıcalıklı sayılan alacaklar, ipotekli alacaklardan dahi önce gelebilir.

• Maritime lien (deniz alacakları) olarak adlandırılan bazı alacak türleri, tüm ipoteklerin önünde yer alabilir.
• Aynı tarihte tescil edilen birden çok ipotek varsa, sicildeki kayıt sırası öncelik hakkını belirler.
• Hacizli alacaklar, genellikle sicildeki ipotek alacaklarının gerisinde kalır.

Sigorta İlişkisi​

Gemi ipoteğinde, geminin sigortalanması önemli bir güvencedir. İpotek alacaklısı, çoğu zaman sigorta poliçesinde menfaatdar olarak yer alır. Borcun ödenmemesi hâlinde veya geminin hasara uğraması durumda, sigorta tazminatından ipotek alacaklısının öncelikli şekilde yararlanması söz konusu olabilir. Bu husus, ipotek sözleşmesinde veya sigorta poliçesinde açıkça düzenlenir.

Gemi İpotek Akdinin Türleri ve Özellikleri​

Modern deniz ticaretinde çeşitli ipotek türleri kullanılır. Bunlar, geminin finansman modeli, tarafların beklentileri ve borcun niteliğine göre farklılaşır.

Sabit Tutar İpoteği​

Sabit tutar ipoteğinde, ipotek senedinde belirli bir alacak miktarı sabit olarak gösterilir. Bu tutar ve varsa faiz, masraflar gibi ek kalemler ipotek kapsamındadır. Sabit tutar ipotekleri, genellikle geminin inşası veya satın alınması için alınan kredilerde tercih edilir.

Azami Tutar İpoteği​

Azami tutar ipoteğinde, ipoteğin sağlayacağı teminat belirli bir üst sınır ile belirlenir. Alacağın fiilen hangi oranda oluşacağı kesin değildir fakat ipotek senedinde “azami tutar” açıkça yazılıdır. Böylece alacaklının ilerideki temerrüt faizleri ve diğer masraflar da güvence altına alınmış olur. Özellikle uzun vadeli ve değişken faizli kredilerde tercih edilir.

Şarta Bağlı İpotek​

Bu ipotek türünde, ipotek hakkının doğması veya sona ermesi belirli bir şarta bağlanabilir. Örneğin alacaklının belirli bir hizmeti tamamlaması veya gemi sahibinin başka bir yükümlülüğü yerine getirmesi durumunda ipotek devreye girer. Ancak Türk hukukunda ipoteklerin resmiyeti ve sicil kaydı esas olduğundan, şarta bağlı hükümler çok sık uygulanmaz. Uygulamada şart kaydı bulunsa dahi sicile tescil gerekir ve şartın gerçekleşip gerçekleşmediği tartışma konusu olabilir.

İpotek ve Rehin Haklarının Tatbiki ve Paraya Çevrilmesi​

Borç ödenmediğinde alacaklının ipotekli veya rehinli gemiye yönelerek alacağını tahsil etme hakkı doğar. Bu, cebri icra süreciyle gerçekleştirilir. Alacaklı, icra dairesine başvurarak geminin haczini ve akabinde satışını talep eder. Geminin satışından elde edilecek gelir, öncelik sıralaması doğrultusunda dağıtılır.

Cebri İcra Süreci​

Cebri icra, borçlunun borcunu kendiliğinden ödememesi durumunda devletin cebri gücüyle alacağın tahsil edilmesini ifade eder. Gemiye ilişkin cebri icra süreçleri, geminin bulunduğu yerdeki icra dairesi veya yetkili mahkeme aracılığıyla yürütülür. Uygulamada gemi limana yanaştığında haciz kararı uygulanabilir. İcra dairesi, gemiyi el koyarak satışa hazırlık sürecini başlatır.

• Gemi uzman bilirkişi tarafından değerlemeye tabi tutulur.
• Resmî ilanlar yapılır, satış gün ve saati belirlenir.
• İhale yoluyla satış yapılır, en yüksek teklifi veren ihaleyi kazanır.
• Satış bedeli, alacaklılar arasında öncelik sırasına göre pay edilir.

Değer Tespiti ve Sorumluluklar​

Gemi satışında doğru bir değer tespiti önemli olup, bilirkişilerin yanı sıra deniz eksperleri de devreye girebilir. Gemi tipinin, yaşı, teknik özellikleri, pazar koşulları, bayrağı gibi unsurlar değer tespitinde etkilidir. Eksik veya hatalı değerleme, alacaklıların hak kaybına veya borçlunun zararına yol açabilir. İcra kurumu, bilirkişiler ve mahkeme bu aşamada detaylı bir inceleme yapmak zorundadır.

Uluslararası Boyut ve Yabancı Bayraklı Gemiler​

Deniz ticareti küresel bir alan olduğu için geminin ipotek veya rehin konusu edilmesi, farklı hukuk sistemleriyle de etkileşime girer. Yabancı bayraklı bir gemiye ilişkin ipotek hakları, geminin siciline kayıtlı olduğu ülkenin hukukuna göre kurulur. Fakat bu gemi Türkiye limanına geldiğinde, Türk icra makamları devreye girebilir. Böyle bir durumda, Türk mahkemeleri veya icra daireleri, yabancı mahkeme kararlarını ve sicil kayıtlarını değerlendirmek zorundadır. Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası sözleşmeler ve milletlerarası özel hukuk hükümleri, bu sürecin nasıl işleyeceğini ortaya koyar.

Yabancı bayraklı gemilerde ipotek kurulması, genellikle geminin sicile kayıtlı olduğu devletin kanunlarıyla düzenlenir. İpotek, Türk hukukuna göre de tanınabilir. Tanıma için genellikle apostilli belgeler, sicil kayıtları ve yeminli tercümeler gereklidir. Uygulamada, finansman sağlayan uluslararası bankalar, gemi üzerinde ipotek kurduklarında tarafların “seçilen hukuk” konusunda özel anlaşmalara gittiği görülür. Böylece olası uyuşmazlıklarda hangi hukukun uygulanacağı baştan belirlenmiş olur.

Çıkarma, Değiştirme ve Sona Erdirme Prosedürleri​

Gemi ipoteği veya rehni, borcun tamamen ödenmesiyle veya tarafların anlaşması doğrultusunda sona erer. Sicil kayıtlarından ipotek şerhinin silinmesi için de resmi başvuru yapılması gerekir. İpotek hakkı, kendiliğinden sicilden düşmez; tarafların borcun ödendiğini ve ipoteğin kaldırılmasını talep etmesi, ilgili belgelerle sicil müdürlüğüne başvurması beklenir.

Kaldırma Prosedürü​

• Borcun ifası: Borçlunun, alacaklıya olan tüm borcunu (ana para, faiz, masraflar dâhil) ödemesi gerekir.
• İcap eden belgelerin temini: Alacaklı, ipoteğin kaldırılması için gerekli evrakları düzenler veya düzenlenmesine muvafakat eder.
• Sicil müdürlüğüne başvuru: Gemi siciline başvurarak ipoteğin terkinini talep etmek gerekir.
• Harç ödeme: Mevzuat gereği öngörülmüş harçlar ve masraflar ödenir.
• Kayıt silinmesi: Sicil memuru, gerekli incelemeyi yaptıktan sonra ipotek kaydını sicilden düşer.

Aynı süreç rehin hakkı için de geçerli olup, rehin konusu gemi maliki veya borçlu, alacaklıdan rehin tesisinin kaldırılmasını ister ve ilgili prosedür uygulanır.

İcra Satışında Paraların Paylaştırılması​

Gemi üzerindeki cebri icra sürecinde, satış bedeli genellikle aşağıdaki sıralamaya göre dağıtılır:

1. Gemi satış masrafları, müzayede masrafları, varsa muhafaza giderleri.
2. Ayrıcalıklı alacaklar (mürettebat ücretleri, liman ücretleri, kurtarma alacakları vb.).
3. Tescilli ipotekli alacaklar, kayıt sırasına göre.
4. Hacizli alacaklar.
5. Diğer alacaklar (artık değer kalırsa).

Sıralamada ilk aşamada cebri icra ve satış giderleri karşılandıktan sonra, deniz hukuku bakımından ayrıcalıklı alacaklar devreye girer. Bunlar, gemi sahiplerinin veya donatanların doğrudan faaliyetleriyle bağlantılı olup, uluslararası deniz hukukunda da korunan bir statüye sahiptir. Daha sonra sicile tescil tarihine göre ipotekli alacaklar pay alır. Kalan kısım varsa hacizli alacaklar ve nihayetinde diğer alacaklar arasında paylaştırılır.

Maritime Liens ve İpotek İlişkisi​

Maritime liens, Türkçe’de genellikle “deniz alacaklısı hakkı” veya “deniz alacağı” şeklinde anılan, ipotekten de güçlü bir güvence sağlayan alacaklar bütünüdür. Bunlar uluslararası düzenlemelerde ve Türk hukukunda ayrıcalıklı sayılan haklardır. Mürettebatın ücret alacakları, kurtarma alacakları, çatma kaynaklı zararlar, liman ücretleri ve benzeri alacaklar, geminin paraya çevrilmesinde ipotek alacaklarının önüne geçebilir. Bu durum, gemi ipoteğine sahip alacaklı açısından risk oluşturur. Dolayısıyla ipotek alacaklısının geminin bakımı, mürettebatın maaşı ve zorunlu masrafları konusunda dikkatli olması gerekir.

Deniz Ticareti Uygulamalarında Sıklıkla Karşılaşılan Sorunlar​

Geminin ipotek ve rehin işlemleri uygulamada farklı sorunları beraberinde getirebilir. Kredi sağlayan kuruluşlar, gemi kayıt bilgilerinin doğruluğundan ve ipoteğin geçerliliğinden emin olmak ister. Özellikle geminin sefer bölgesi, işletme giderleri ve diğer bağlayıcı unsurlar, geminin ekonomik değerini etkiler. Ayrıca ipoteğin uluslararası tanınması ve cebri icrada gecikmeler de önemli birer sorun alanıdır.

Bayrak Değişimi​

Geminin bayrağının değiştirilmesi, ipotek alacaklısı açısından riskli olabilir. Geminin yeni bayrak devleti hukukuna göre sicile geçirilmesi gerekir ve bu süreçte mevcut ipoteğin tanınmama ihtimali veya ipoteğin tekrar tescil edilmesi gerekliliği gündeme gelebilir. İpotek sözleşmelerinde çoğu zaman “geminin bayrağını değiştirme yasağı” veya “bayrak değiştirilecekse ipotek alacaklısının onayı gerekir” şeklinde maddeler bulunur.

Çok Sicilli Kayıtlar​

Bazı ülkelerde gemi, alternatif sicillere kayıt edilebilir (örneğin “bareboat charter” kaydı). Böyle bir durumda, gemi üzerindeki ipotek veya rehin hakkının hangi sicilde kayıtlı olduğu, cebri icra ve tanınma sürecinde önem kazanır. Eğer ipotek asıl sicilde kayıtlı değilse ya da ikincil sicil sisteminde gerekli prosedür eksik kalmışsa, ipoteğin uluslararası geçerliliği tartışmalı hâle gelebilir.

Yabancı Hukuk Sistemlerinde Gemi İpotekleri​

Dünya genelinde gemi ipotek ve rehin işlemleri benzer prensiplere dayanır, ancak ayrıntılarda hukuk sistemleri farklılaşabilir. Anglo-Amerikan hukukunda, gemi ipotekleri (mortgage) üzerinde daha esnek uygulamalar görülür. İngiliz hukuku ve ABD hukuku, gemi üzerinde kurulacak ipoteğin tescil prosedürlerinde detaylı düzenlemeler içerir. Bu bağlamda genellikle geminin “mortgage kaydı” Birleşik Krallık’ta UK Ship Register veya ABD’de US Coast Guard üzerinden gerçekleştirilir. Süreç, Türk hukukundan bazı şekil farklılıkları içerse de ana mantık aynıdır: Gemi, kayıtlı olduğu yerde ipoteklenir ve üçüncü kişilere karşı bu sicil kaydı ile hüküm doğurur.

Avrupa Birliği üyesi ülkelerin çoğunda, gemi ipoteklerine ilişkin mevzuat, Birlik direktifleriyle uyumlu hâle getirilmiştir. Her ne kadar detaylarda farklılık olsa da ulusal sicil kayıtları, belirli standartlara tabidir. Norveç, Yunanistan, Malta gibi denizcilik alanında önemli sicil sistemlerine sahip ülkelerde, gemi ipoteklerinin kurulması ve kaldırılması süreci nispeten hızlı ve şeffaftır. Bu durum, finans kuruluşları ve armatörler açısından kolaylık sağlayarak uluslararası gemi finansmanını hızlandırır.

Finansman ve Kredi Kuruluşları Bakımından Değerlendirme​

Geminin ipotek veya rehinle teminat altına alınması, kredi kuruluşları açısından en önemli güvencelerden biridir. Gemi, yüksek değeri nedeniyle büyük çaplı kredilere karşılık teminat oluşturabilir. Bu kapsamda bankalar ya da yatırım fonları, gemi sahibiyle kredi sözleşmesi yaparken borcun ödenmemesi ihtimaline karşı ipotek tesis edilmesini şart koşar. Gemi ipoteği, bankalar tarafından “likit teminat” olarak algılanmasa da uluslararası piyasalarda alacaklıya ciddi bir tahsilât güvencesi sunar.

Kredi ve Faiz Şartları​

Kredi kuruluşu, gemi ipoteği karşılığında bir kredi sağlarken faiz oranını, vade süresini, temerrüt koşullarını ve olası gecikme faizlerini sözleşmeye ekler. İpoteğin türüne göre (sabit veya azami tutar) bu koşullar değişebilir. Banka veya finans kurumu, gemi ile ilgili sigorta, bakım ve işletme masraflarının düzenli olarak karşılandığından emin olmak isteyebilir. Böylece ipotekli geminin değerinde büyük bir düşüş yaşanmasının önüne geçilir.

Risk Yönetimi​

Kredi kuruluşları, gemi ipoteği karşılığında verdikleri kredilerde çeşitli riskleri göz önüne alır:

• Operasyonel Risk: Geminin çalıştırılmasında meydana gelebilecek kazalar, mürettebat sorunları, gecikmeler.
• Pazar Riski: Deniz taşımacılığı sektöründe navlun fiyatlarının dalgalanması, gemi değerinin hızla düşmesine neden olabilir.
• Hukuki Risk: Yabancı limanlarda gemiye el konulması, uluslararası anlaşmazlıklar, bayrak değişimi gibi durumlar alacaklının haklarını zayıflatabilir.

Bankalar bu riskleri, teminatın yetersiz kalma ihtimaline karşı gemi sahibiyle ek sözleşmeler yaparak, geminin düzenli periyodik bakıma tabi tutulmasını, personel ödemelerinin gecikmeksizin yapılmasını, tüm yasal yükümlülüklerin yerine getirilmesini şart koşar.

Çeşitli Uygulama Örnekleri​

Gemi ipotek ve rehin işlemlerine ilişkin farklı uygulama örnekleri, deniz ticaretinin çeşitliliğini göz önüne serer. Örneğin tanker gemisi, konteyner gemisi, yolcu gemisi, balıkçı gemisi veya yat gibi farklı türlerdeki deniz araçlarında finansman modelleri farklı olabilir. Bazı gemi sahipleri, gemiyi inşa ettirirken “inşa halindeki gemi ipoteği” (construction mortgage) kurar. Bu ipotek, geminin inşası sırasında finans kurumunun alacağını teminat altına alır ve gemi suya indirilip sicile kaydedilince kesinleşir.

Bir diğer uygulama şekli, gemiyi işletmek isteyen kiracının (bareboat charterer), gemi sahibiyle arasındaki sözleşmede gemi üzerinde rehin benzeri güvence hakkı elde etmesidir. Böyle durumlarda gemi sahibi ile işletmeci arasında karmaşık sözleşme şartları oluşabilir.

Rehin Haklarının Genişletilmesi​

Rehin hakkı genelde geminin teslimiyle doğsa da bazı sözleşmelerde, geminin mülkiyet hakkının saklı tutulması veya “güvence satışı” (security assignment) gibi yöntemlerle benzer etki yaratmak mümkündür. Geminin fiilen işletilmesi gereken durumlarda, zilyetliğin devri yerine sembolik teslim veya üçüncü şahıs nezdinde tevdi yolları tercih edilebilir. Böylece taraflar hem geminin aktif kullanımına devam eder hem de rehin hakkını hukuken geçerli kılar.

Zamanaşımı ve Hukuki Yaptırımlar​

Geminin ipotek veya rehin işlemlerinden doğan alacaklar, genel olarak borçlar hukuku ve deniz ticareti hukuku çerçevesinde belirli zamanaşımı sürelerine tabidir. Özellikle deniz alacaklarına ilişkin davalarda daha kısa veya özel zamanaşımı süreleri uygulanabilir. Örneğin, navlun alacakları veya çarter sözleşmesinden doğan bazı haklar belirli sürede talep edilmezse zamanaşımına uğrayabilir. İpotek ve rehin hakkı da, alacak zamanaşımına uğrarsa veya yasal süreler aşılırsa işlevini yitirebilir. Ancak ipotekli alacakların özel hükümlerle korunduğu ve zamanaşımını kesen ihtar, dava veya icra takibi gibi işlemlerin bu süreleri yeniden başlatabildiği unutulmamalıdır.

Zamanaşımı süresinin dolması hâlinde alacaklı, ipotek veya rehin hakkını ileri sürmekte zorluk yaşar. Bu nedenle finans kuruluşları, borçluyu düzenli aralıklarla temerrüde düşürme veya ihtar gönderme yoluyla zamanaşımını kesmeye özen gösterir. Aksi hâlde ipoteğin kayıtlı olması tek başına alacağın tahsilini güvence altına almaz.

Önleyici Tedbirler ve İhtiyati Haciz​

Borçlunun mal kaçırma veya gemiyi elden çıkarma riski bulunduğunda, alacaklı ihtiyati haciz talep edebilir. İhtiyati haciz, mahkeme kararıyla geminin geçici olarak satılamaz ve devredilemez hâle getirilmesini sağlar. Böylece ipotek veya rehin hakkının ihlal edilmesi önlenir. İhtiyati haciz kararı, uluslararası sularda uygulanması güç olsa da geminin limana yanaştığı ülkede alacaklı için güçlü bir araçtır.

Teminatın Güçlendirilmesi ve Sorumluluk Sınırlamaları​

Deniz ticareti hukuku, gemi sahiplerine ya da donatanlara çeşitli sorumluluk sınırlamaları tanır. Sorumluluk sınırlaması, belirli durumlarda gemi sahibinin ödeyeceği zarar miktarını sınırlayan bir hukuki mekanizmadır. İpotek alacaklısı bakımından bu durum, bazı tazminat haklarının sınırlanmasına yol açabilir. Ancak ipotek hakkı, sorumluluk sınırlandırmalarından doğrudan etkilenmez; esasen alacaklının teminata başvurma hakkı ayrıcalıklı kalır.

Bununla birlikte, gemi sahibinin iflası veya konkordato ilan etmesi durumunda, ipotek veya rehin alacaklısı da iflas masasına girer. İpotekli alacaklı, masa alacaklarına göre genelde ayrıcalıklıdır; ancak iflas masasındaki dağıtım kuralları ve masrafların ödenmesi gibi prosedürler, tahsilâtı geciktirebilir ya da azaltabilir.

Teknik ve Operasyonel Faktörlerin Etkisi​

Geminin teknik bakım durumu, mürettebatın yeterliliği, uluslararası denetim sonuçları (örneğin liman devleti denetimleri) ipoteğin ekonomik değerini etkiler. Geminin bakımsız kalması veya denetimlerde ciddi eksikliklerin saptanması, geminin piyasa değerini düşürür. Bu da ipotek veya rehin alacaklısının teminatını zayıflatır. Bu nedenle kredi sözleşmelerinde, gemi sahibinin periyodik bakım, sigorta ve denetim yükümlülüklerini yerine getirmesi şart koşulur.

Gelecekteki Eğilimler ve Dijital Sicil Uygulamaları​

Dünyada dijitalleşme, denizcilik sektöründe de etkisini gösterir. Gemilerin sicile kaydı ve ipotek işlemlerinin elektronik ortamda gerçekleştirilmesi, blok zinciri (blockchain) teknolojisinin kullanılması, uluslararası veri paylaşımının hızlandırılması gibi yenilikçi uygulamalar gündemdedir. Bu sayede ipoteklerin kurulması, doğrulanması ve üçüncü kişilere karşı ileri sürülmesi daha şeffaf ve hızlı hâle gelebilir.

Elektronik belgelerin tanınması, dijital imza uygulamaları, çevrimiçi gemi sicil kayıtları, alacaklıların haklarını koruma sürecinde büyük kolaylıklar sunar. Böylece gemi sahibi ile alacaklı farklı ülkelerde olsa bile, dijital platformlar aracılığıyla sözleşmeler imzalanabilir, sicile tescil işlemleri kısa sürede tamamlanabilir. Uluslararası ticari kuruluşlar ve bankalar, bu tür dijitalleşme adımlarını destekler. Ancak birçok ülkede henüz tam yasal altyapı oluşmadığından, uygulama sınırlı kalmaktadır.

Rekabet Ortamı ve Gemi Değerlerindeki Dalgalanmalar​

Gemi değerleri, küresel ekonomik koşullar, navlun piyasası ve denizcilik sektöründeki arz-talep dengesine göre sıkça değişir. Örneğin denizcilik sektöründeki küresel kriz dönemlerinde gemi değerleri hızla düşebilir. Bu dalgalanmalar, ipotek veya rehin kapsamındaki teminat değerinin de düşmesine neden olur. Finans kuruluşları, bu riske karşılık ek teminat talep edebilir veya faiz oranlarını yükseltme yoluna gidebilir.

Sorumluluk Sınırlaması Fonu ve İpotek Alacaklısı​

Geminin işletilmesi esnasında meydana gelebilecek zararlar nedeniyle donatan veya gemi işleteni, sorumluluğunu “sınırlama fonu” kurmak suretiyle belirli bir miktarla sınırlayabilir. Bu fon genellikle mahkeme tarafından kurdurulur ve zarar gören alacaklılar, fondan paylarını alırlar. İpotek alacaklısı, bu fondan alacak talep edebilir mi sorusu zaman zaman tartışmalıdır. Zira ipotek alacaklısının hakkı geminin kendisine yöneliktir. Buna rağmen, deniz hukukundaki bazı düzenlemeler, büyük zararlar söz konusu olduğunda gemi değerinin de fiilen düşmesine yol açarak ipotek alacaklısının tahsilât imkânını kısıtlayabilir.

Donatanın Sorumluluğu ve Taşıyanın Yükümlülükleri​

Gemi ipoteğine ilişkin tartışmalarda donatan, taşıyan ve gemi işletmecisi gibi kavramların ayrımı önemlidir. Donatan, geminin maliki veya onun adına işletilmesinden sorumlu kişidir. Gemi ipoteği doğrudan donatanın mülkiyet hakkına dair bir sınırlamadır. Bununla birlikte, taşıyan sıfatıyla ticari faaliyeti üstlenen başka bir şirket veya işletmeci olabilir. Böyle durumlarda geminin ekonomik kazancı başkasının eline geçse de ipoteğin muhatabı aslen gemi sahibidir. Bu karmaşık yapı, ipotek alacaklısının gemi üzerinde hak talep etmesinde çeşitli zorluklar yaratabilir.

Örneğin, donatanla taşıyan farklı tüzel kişilerse ve taşıyanın yolcu bileti veya yük konişmentosu üzerinden sorumlulukları söz konusu olursa, ipotek alacaklısı gemi üzerinde hak talep etmek istediğinde, kimin borcundan dolayı geminin paraya çevrilmesi gerektiği ayrı bir analiz gerektirir. Bu nedenle ipotek sözleşmelerinde, gemi sahibi dışındaki tarafların finansal yükümlülükleriyle ilgili detaylar da yer alır.

Özel Durumlar ve İhtilaf Çözüm Mekanizmaları​

Deniz ticareti ihtilaflarının çözümünde çoğu zaman uzmanlaşmış mahkemeler veya tahkim kurulları devreye girer. Türkiye’de bazı büyük şehirlerde (örneğin İstanbul) deniz ihtisas mahkemeleri, deniz hukuku uyuşmazlıklarında daha tecrübeli hâkimler aracılığıyla karar verir. Uluslararası boyutta ise Londra Denizcilik Tahkim Birliği (LMAA) gibi tahkim merkezleri yaygın olarak tercih edilir. İpotek veya rehin kaynaklı uyuşmazlıklarda, taraflar sözleşme yoluyla tahkime başvurma kararı verebilir.

İhtilaf konuları genellikle şunları içerir:

• İpoteğin veya rehnin geçerlilik koşulları.
• Zamanaşımı veya itiraz süreleri.
• Bayrak değişimi veya sicil transferi sonrası ipoteğin akıbeti.
• Geminin cebri satışı sırasında yapılan usulsüzlükler, satış bedelinin paylaşımı.
• Sigorta şirketiyle olan uyuşmazlıklar.

Uygulamada Örnek Bir Senaryo​

Finansman ve İpotek Kurulması​

Bir Türk armatör, yeni bir dökme yük gemisi satın alırken yerli bir bankadan kredi talep eder. Banka, kredinin geri ödeneceğinden emin olmak için gemiye ipotek konulmasını zorunlu tutar. Taraflar, ipotek senedinde borç miktarını, faiz oranını ve azami teminat tutarını belirleyerek sicile başvurur. Sicil müdürlüğünde gerekli belgeler tamamlanır, harç ödenir ve ipotek gemi siciline tescil edilir.

Operasyonel Süreç​

Gemi, uluslararası sularda seferlere başlar. Bu süre zarfında borç taksitleri düzenli olarak ödenir. Banka, geminin sigorta poliçesinde “ipotek alacaklısı” olarak yer alır. Gemi işletmesi, zaman çarter veya kırkambar taşıma şeklinde ticaret yapar. Bu aşamada herhangi bir problem olmaz.

Temerrüt Durumu​

Bir süre sonra denizcilik pazarındaki daralma ve navlun fiyatlarındaki düşüş nedeniyle armatör, bankaya ödemeleri aksatır. Banka ihtar gönderir ve borçlunun borcu kapatması için ek süre tanır. Ek sürede de ödeme yapılmayınca banka, ipoteğin paraya çevrilmesini sağlamak amacıyla icra dairesine başvurur.

Cebri İcra ve Satış​

Armatörün gemisi bir Türk limanına yanaştığında, icra memurları gemiye haciz koyar. Daha sonra bilirkişiler gemiyi değerler, ihale ilanı yapılır. İhale günü gemi açık artırma usulüyle satılır. Müzayedede en yüksek teklifi veren yeni sahibi, geminin devir belgesini alır. Satış bedeli, icra müdürlüğünde açılan hesaba geçer ve öncelikle satış masrafları, mürettebat alacakları (varsa), ardından ipotekli alacaklıya ödeme yapılır. Geriye kalan tutar borçluya veya diğer alacaklılara dağıtılır.

Genel Değerlendirmeler​

Deniz ticareti hukuku, geminin uluslararası dolaşımda bulunması ve çeşitli menfaat gruplarının kesiştiği bir alan olması sebebiyle karmaşık bir yapıya sahiptir. İpotek ve rehin işlemleri, geminin yüksek değerinden kaynaklanan riskleri dengelemek üzere gelişmiş, alacaklı-borçlu ilişkisinde güvence sağlayan mekanizmalardır. Hukukî prosedürler, sicil işlemleri ve cebri icra süreçleri sıkı şekil şartlarına tabidir. Uluslararası boyutta ise farklı sicil sistemleri ve bayrak devletleri arasındaki uyum, zaman zaman uyuşmazlıklara yol açar.

Gemi ipoteği ve rehini, doğru uygulandığında hem finans kurumlarına hem de armatörlere avantajlar sağlar. Alacaklılar, güçlü bir teminat elde ederken; gemi sahipleri de daha uygun maliyetli finansman fırsatlarına kavuşabilir. Buna karşılık, deniz alacaklılarının öncelikli konumu, bayrak değişimi, yabancı siciller ve uluslararası sözleşmeler gibi etkenler, süreci karmaşık hâle getirir. Geminin gerçek değerinin korunması için bakım, onarım ve sigorta yükümlülükleri önem taşır. Modern denizcilik uygulamalarında dijital sicil teknolojileri ve uluslararası iş birliği, bu süreçleri daha şeffaf ve güvenilir bir zemine oturtma hedefindedir.

Kaynakça Niteliğindeki Temel Mevzuat ve Belgeler​

• Türk Ticaret Kanunu (TTK) 6102 sayılı Kanun.
• Gemiler Sicili Nizamnamesi ve ilgili yönetmelikler.
• Uluslararası denizcilik sözleşmeleri (ör. 1926 tarihli Brüksel Sözleşmesi, 1967 ve 1993 tarihli ek düzenlemeler).
• Türk İcra ve İflas Kanunu hükümleri (gemi icrasına ilişkin özel hükümler dâhil).
• Maritime liens ve gemi ipoteklerine dair uluslararası doktrindeki genel ilkeler.

Uygulamada Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar​

• Gemi sicil kayıtlarının doğruluğu ve güncelliği.
• Kredi sözleşmesindeki ipotek şartlarının açıkça düzenlenmesi.
• Öncelikli alacaklar ve maritime liens konusunun araştırılması.
• Bayrak devleti mevzuatının iyi bilinmesi, uluslararası geçerliliğin sağlanması.
• Sigorta poliçesindeki teminatların ipotek alacaklısını da kapsaması.
• Bayrak değişiminde ipotek veya rehin hakkının korunması için gerekli işlemlerin yapılması.
• Zamanaşımı, ihtiyati haciz ve cebri icra süreçlerinde uzman hukuk desteğinin alınması.

Değişen Piyasa Koşullarında İpotek ve Rehin Stratejileri​

Finansal krizler, navlun dalgalanmaları, geminin yaşlanması, enerji ve çevre regülasyonları gibi etkenler, deniz taşımacılığında sıkça görülen risklerdir. İpotek veya rehin hakkı, bu riskleri tamamen ortadan kaldırmasa da alacaklı açısından ciddi bir güvence sunar. Son yıllarda gemi inşasında çevreci teknolojilerin yükselişi, eski gemilerin değerini düşürmekte, yeni gemilerin değerini artırmaktadır. Bankalar, bu trendi yakından izler; böylece ipotek teminatının değerini doğru şekilde değerlendirmeye çalışırlar.

Deniz ticaretindeki rekabet koşulları, armatörleri daha esnek finansman modellerine yöneltir. Örneğin leasing veya sale and leaseback (sat ve geri kirala) yöntemleri, geminin mülkiyet devrini, ipotek hakkını, rehin konusunu ve sigorta prosedürlerini etkilemektedir. Bu tür karmaşık modellerde, ipotek veya rehin hakkının hangi aşamada devreye gireceği daha da önem kazanır.

Son Değerlendirmeler Işığında Temel Noktalar​

Deniz Ticareti Hukukunda geminin ipotek ve rehin işlemleri, tarafların menfaat dengesi ve uluslararası denizcilik sektörünün gereklilikleri doğrultusunda gelişmiştir. Sicile tescil, alacaklıların haklarını güvence altına almak için vazgeçilmez bir aşamadır. Bunun yanı sıra, geminin operasyonel özellikleri, bayrak devleti hukuku, deniz alacaklısı hakları ve uluslararası sözleşmeler dikkate alınmalıdır. Yabancı bayraklı gemilerde ipotek haklarının tanınması ve cebri icra süreçleri, her zaman kolay olmamakla birlikte, küreselleşen ticaret ve modern finans mekanizmaları içinde giderek yaygınlaşmaktadır.

Bu alanda faaliyet gösteren tüm tarafların, mevzuatı yakından takip etmesi, uzman görüşü alması ve gemi üzerinde kurulacak her türlü sınırlı ayni hakkın (ipotek, rehin, vs.) usulüne uygun tescilini sağlaması büyük önem taşır. Hem yargı mercilerinin hem de denizcilik sektörünün sürekli değişen ve globalleşen dünyaya uyum sağlaması, gelecekte de geminin ipotek ve rehin işlemlerine ilişkin daha bütüncül ve etkin çözümlerin ortaya çıkmasını destekleyecektir.