Hakem Heyetinin Teşkili ve Yetkileri

Hakem Heyetinin Teşkili ve Yetkileri​

Tahkim ve arabuluculuk, uyuşmazlıkların dostane, hızlı ve etkin şekilde çözülmesini amaçlayan alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemleri arasında önemli bir yere sahiptir. Uyuşmazlığın taraflarınca seçilmiş hakem ya da hakemlerden oluşan bir heyetin karar vermesi şeklinde işleyen tahkim süreci, özellikle ticari uyuşmazlıklarda tarafların güvenini kazanmaktadır. Tahkim; mahkemelerin yargılama usullerinden daha esnek, taraf iradesine dayalı, ulusal ve uluslararası nitelikteki hakem kurumlarıyla desteklenen bir mekanizmadır. Arabuluculuk ise tarafların bir arabulucu eşliğinde görüşerek uzlaşma sağlamaya çalıştığı bir yöntemdir. Her iki yöntemde de amaç, tarafların kendi uyuşmazlıklarını devlet yargısı yerine daha hızlı, maliyet etkin ve özel yöntemlerle çözmelerini sağlamaktır.

Tahkim sürecinin başarılı bir şekilde yürütülebilmesi ve taraflar arasında oluşan güven duygusunun korunabilmesi için hakem heyetinin teşkili büyük önem taşır. Hakemlerin uzmanlık alanı, bağımsızlığı, tarafsızlığı ve sürecin tarafların iradesine uygun şekilde yönetilmesi, tahkimin hızlı ve etkin sonuç vermesini sağlayan başlıca unsurlardır. Bu nedenle tahkim yargılamasında hakem heyeti, sürecin temel yapı taşı kabul edilir.

Hakem heyetinin teşkili, genellikle tarafların sözleşme yoluyla belirledikleri usullere veya tahkime özgü kurallara dayanır. Taraflar, tahkim anlaşması yoluyla hakem sayısını, seçilme yöntemlerini ve hakemlerin niteliklerini kararlaştırabilir. Sıklıkla, eşit hakem seçimi kuralı benimsenir ve tarafların her biri birer hakem atar. Bu iki hakem ise üçüncü hakemi (başhakem) seçer. Ancak kurumsal tahkimde, hakemlerin seçimi ilgili tahkim merkezinin kurallarına göre de yapılabilir. Taraflar, uzmanlık gerektiren konularda hukuki veya teknik alanda deneyimli kişilerin hakem olarak görev yapmasını tercih edebilir.

Tahkim yargılamasının ayırt edici niteliği olan esneklik, hakem heyetinin yetkilerini de büyük ölçüde şekillendirir. Hakem heyeti, tahkim yargılamasında usul kurallarını belirleyebilir, delil toplama süreçlerini düzenleyebilir ve dinlenecek tanıklara veya uzmanlara ilişkin kararlar alabilir. Tahkim sürecine ilişkin düzenlenen ulusal ve uluslararası mevzuatlar da hakem heyetinin yetkilerini tanımlarken, bu yetkilerin kullanımında taraf iradesinin önemini vurgular.

Hakem heyetinin kararları, hem ulusal hem de uluslararası arenada geçerli olabilir. Uluslararası tahkim kararlarının tanınması ve tenfizi, birçok uluslararası sözleşmeyle güvence altına alınmıştır. Özellikle 1958 tarihli New York Sözleşmesi, yabancı tahkim kararlarının tanınması ve icrası açısından büyük kolaylıklar sağlar. Hakem heyetinin doğru teşkil edilmesi ve yetkilerini hakkaniyete uygun şekilde kullanması, kararların geçerliliğini ve icra edilebilirliğini de doğrudan etkiler.

Tahkim Kavramı ve Arabuluculukla İlişkisi​

Tahkim, tarafların aralarındaki uyuşmazlığın çözümlenmesi için devlet mahkemeleri yerine, seçtikleri özel bir veya birden fazla hakemin karar vermesini öngören bir uyuşmazlık çözüm yöntemidir. Bu bağlamda tahkim, devlet yargısının sahip olduğu klasik usul kurallarından daha esnek bir yapıya sahiptir ve taraflara çeşitli avantajlar sunar. Arabuluculuk ise uyuşmazlığı bir arabulucu rehberliğinde müzakere ederek çözme esasına dayanır. Her iki yöntemde de tarafların özgür iradeleri ve özel düzenlemeler ön plandadır.

Tahkim ve arabuluculuk, uyuşmazlıkların hızlı, maliyet etkin ve uzmanların gözetiminde çözülmesini amaçlayan yöntemlerdir. Bazı hukuk sistemleri, arabuluculuk sürecinin zorunlu olarak tahkimden önce denenmesini öngörebilir. Bu durumda taraflar önce arabuluculuk yoluyla anlaşmaya varmaya çalışır, eğer başarısız olunursa tahkime veya mahkeme yargılamasına başvurabilirler. Bu yaklaşım, tarafların daha barışçıl ve işbirlikçi bir çerçevede uzlaşma sağlamasına olanak tanır. Tahkime geçildiğinde ise uyuşmazlığın çözümünü hakem heyeti üstlenir.

Tahkimle arabuluculuk arasındaki başlıca farklardan biri, verilecek nihai kararın niteliğidir. Arabuluculukta bir karar mercii yoktur; arabulucu sadece taraflara yol gösterir. Eğer taraflar anlaşmaya varırlarsa, bir uzlaşma metni düzenlenir ve genellikle mahkeme onayından geçirilerek bağlayıcı hale getirilir. Tahkimde ise hakem veya hakem heyeti, uyuşmazlıkla ilgili maddi ve hukuki değerlendirme yaparak bağlayıcı nitelikte bir karar verir. Bu kararın mahkeme kararları gibi icra kabiliyeti vardır.

Tahkimde taraflar, delillerin sunumu, duruşma yapılıp yapılmayacağı, gizlilik derecesi gibi usul konularında geniş takdir yetkisine sahiptir. Arabuluculuk da benzer şekilde taraf iradesine saygı duyan ve esnek bir yapıdadır; ancak burada bir yargılama ve hüküm verme süreci yerine uzlaşı aranır. Tarafların hem tahkimde hem de arabuluculukta başvurdukları uzmanlar, uyuşmazlık konusunun içeriğine göre teknik bilgiye ya da hukuki deneyime sahip olabilir.

Tahkim sürecinde hakem heyetinin rolü, uyuşmazlığı çözmek üzere görevlendirilmiş özel bir mahkeme gibi hareket etmektir. Kararın bağlayıcılığı ve icra edilebilir olması, tahkim yargılamasını etkili bir alternatif haline getirmektedir. Hakem heyeti, uyuşmazlık konusunu, delilleri ve tarafların beyanlarını değerlendirerek bir nihai karar vermekle yükümlüdür. Bu heyetin teşkili sırasında tarafların nitelikli kişileri seçebilmesi, tahkim yargılamasının en güçlü yönlerinden biridir. Bu doğrultuda tahkim, özellikle karmaşık ticari uyuşmazlıklarda, sınır ötesi işlemlerde ve uzmanlık gerektiren teknik konularda geniş kabul görür.

Arabuluculukla tahkim sıklıkla iç içe kullanılabilir. Bazı sözleşmelerde, uyuşmazlık doğduğunda önce arabulucuya başvurma, çözüm sağlanamadığı takdirde tahkime geçme şartı yer alabilir. Bu tür kademeli uyuşmazlık çözüm yolları, tarafların ilişkilerini sürdürmelerini kolaylaştırabilir. Nihayetinde tahkimin devreye girmesi durumunda, hakem heyetinin yetkisi uyuşmazlık konusu ve taraflarca çizilen çerçeveye göre belirlenir. Böylece her iki yöntemin de esnek, hızlı ve uzman odaklı yapısı, tarafların uyuşmazlıklarının en uygun şekilde çözümlenmesi için entegre bir model olarak görülebilir.

Hakem Seçimi ve Hakem Heyetinin Oluşumu​

Hakem heyetinin teşkilinde, çoğu zaman tarafların sözleşmede yer alan tahkim şartına veya ayrı bir tahkim anlaşmasına müracaat edilir. Tarafların tahkim anlaşması yapmaları halinde, bu anlaşmada hakem sayısı, hakemlerin niteliği ve seçilme yöntemleri belirlenmiş olabilir. Eğer tahkim anlaşmasında hakem seçimine dair bir hüküm yoksa, uygulanacak tahkim kuralları ya da ilgili ülkenin tahkim kanunları devreye girer.

• Hakem Sayısının Belirlenmesi: Tahkimde genellikle tek hakem veya üç hakemli bir heyet tercih edilir. Tek hakem, taraflarca ortak kararla veya kurum tarafından atanır. Üç hakemli heyette ise tarafların her biri bir hakem atar, ardından bu iki hakem üçüncü hakemi seçer. Üç hakemli model, karmaşık ve büyük meblağlı uyuşmazlıklarda denge ve çeşitlilik sağlaması bakımından sıklıkla kullanılır.
• Hakem Seçim Yöntemi: Taraflar hakemleri doğrudan seçebilecekleri gibi, kurumsal tahkimde tahkim merkezi tarafından sunulan bir aday listesinden seçim yapabilir ya da hakemlerin tamamen tahkim merkezi tarafından atanmasını isteyebilir. Bazen taraflar, hakem adaylarının belirlenmesi için belirli mesleki ve akademik şartlar getirir.
• Uzman Hakem: Teknik bilgi gerektiren uyuşmazlıklarda, bir hakem veya tamamı teknik uzmanlardan oluşan bir heyet seçilmesi söz konusu olabilir. Örneğin inşaat, enerji veya bilişim teknolojileri uyuşmazlıklarında, konunun özüne hâkim uzman hakemler tercih edilebilir.
• Başhakem: Üç hakemli tahkim heyetinde, taraflarca atanan iki hakem genellikle üçüncü hakemi belirler. Bu başhakem, heyetin işleyişine liderlik yapar ve usuli konularda önemli kararlar verebilir.

Hakem heyetinin oluşumunda tarafların rolü büyüktür. Çünkü tahkim, gönüllülük esasına dayanan ve tarafların iradesini merkeze alan bir yöntemdir. Hakemlerin seçimi, onların bağımsızlığı ve tarafsızlığı, tahkim yargılamasının sağlıklı yürümesi açısından kritik önemdedir. Bu seçim sırasında hakemin mesleki tecrübesi, akademik unvanı, geçmişteki tahkim tecrübeleri, bağımsızlık ve tarafsızlık kriterlerini ne ölçüde taşıdığı dikkate alınır.

Hakem heyetinin teşkili esnasında yaşanabilecek ihtilaflar, tarafların anlaşamaması veya bir tarafın hakem seçimini engellemesi durumunda, tahkim kurumu veya mahkeme devreye girebilir. Örneğin Milletlerarası Tahkim Kanunu veya kurumsal tahkim kuralları, hakem atamasında uyuşmazlık olması halinde ilgili mahkemenin ya da kurumun nasıl hakem atayacağına dair düzenlemeler içerir. Bu düzenlemeler, tahkim anlaşmasının işlerliğini korumak ve tarafların tahkim yoluna başvuru iradesine saygı göstermek amacıyla getirilmiştir.

Hakem heyeti tam olarak oluşturulduktan sonra heyet, taraflara ilk toplantı tarihi, usul kuralları ve delil sunma takvimi gibi konuları bildirmek üzere iletişime geçer. Ardından yargılama usulüne ilişkin önemli kararlar alınır. İspat araçları, ekspertiz raporları, tanık beyanları gibi delil kaynaklarının nasıl değerlendirileceği, duruşma yapılıp yapılmayacağı ve tahkim sürecinin ne kadar süreceği genellikle bu aşamada belirlenir.

Hakem Heyetinin Bağımsızlık ve Tarafsızlık İlkeleri​

Tahkimin en önemli özelliklerinden biri, hakem heyetinin bağımsız ve tarafsız olmasıdır. Taraflar, uyuşmazlıklarını çözmek için seçtikleri hakemlerden adil ve tarafsız bir karar bekler. Devlet yargısında hâkimler, görevleri gereği tarafsız ve bağımsız olmak zorundadır. Tahkimde ise hakemlerin bağımsızlık ve tarafsızlık kriterleri, tarafların güvenini sağlamak açısından özel bir önem taşır.

Bağımsızlık, hakemin taraflar veya uyuşmazlık konusuyla ilgili herhangi bir menfaatinin bulunmaması anlamına gelir. Bir hakemin bağımsız olmaması, örneğin hakemin bir tarafla ticari veya kişisel ilişkiye sahip olması ya da o tarafın çalışanı konumunda bulunması şeklinde tezahür edebilir. Tarafsızlık ise hakemin, uyuşmazlığı ön yargıdan uzak, objektif bir bakış açısıyla değerlendirme yükümlülüğünü ifade eder.

Uluslararası tahkimde de benzer ilkeler benimsenmiştir. Uluslararası Barolar Birliği (IBA) tarafından yayımlanan “Hakemlerin Tarafsızlık ve Bağımsızlığına İlişkin Rehber Kuralları” (IBA Guidelines on Conflicts of Interest in International Arbitration), hakemlerin açıklama yükümlülükleri konusunda önemli yol gösterici ilkeler içerir. Bu kurallara göre hakem, atamadan önce ve görevi boyunca, bağımsızlığını ve tarafsızlığını zedeleyecek herhangi bir durum olup olmadığını açıklamakla yükümlüdür. Taraflar, hakemin bu yöndeki beyanlarına dayanarak hakeme itiraz edip etmeme kararı verebilir.

Eğer hakemin tarafsızlığını veya bağımsızlığını ortadan kaldıracak bir neden sonradan ortaya çıkarsa, taraflar hakemin reddini talep edebilir. Reddetme prosedürü genellikle tahkim kurallarında veya ulusal yasalarda düzenlenir. Bu prosedür, tahkim anlaşmasının taraflara sağladığı önemli bir güvencedir. Zira tahkim kararının akıbeti, hakemin bağımsızlık ve tarafsızlığı konusunda olumsuz bir durumun ortaya çıkması halinde risk altına girebilir.

Hakem heyetinin bağımsızlık ve tarafsızlık yükümlülüğü, sadece yargılamanın başlangıcında değil, tahkim süreci boyunca devam eder. Hakemlerin, uyuşmazlıkla ilgili yeni bilgiler edindikçe ortaya çıkabilecek muhtemel çıkar çatışmalarını derhal beyan etmesi beklenir. Böylece taraflar, sürecin her aşamasında hakem heyetine olan güvenlerini sürdürebilir. Bağımsızlık ve tarafsızlık ilkeleri, hakem heyetinin meşruiyetini güçlendirir ve alınan kararların kabul edilirliğini yükseltir.

Hakem Heyetinin Usul Kuralları Üzerindeki Yetkileri​

Tahkimde hakem heyeti, uyuşmazlık çözümüne ilişkin usul kurallarını belirlemede geniş bir takdir yetkisine sahiptir. Devlet yargısının sıkı usul kurallarının aksine tahkim, taraflara ve hakemlere daha esnek bir ortam sağlar. Bu esneklik, tahkim anlaşmasında tarafların belirlediği kurallara veya tarafların seçim yaptığı kurumsal tahkim kurallarına uygun olarak şekillenir.

Hakem heyeti, tahkim sürecinde uygulanacak usulü belirlerken şu hususları göz önünde bulundurabilir:

• Tarafların Sözleşmesindeki Hükümler: Taraflar, tahkim anlaşmasında veya sözleşmelerinde yargılamaya ilişkin bazı usul kurallarını öngörebilir. Örneğin duruşma yapılması, belgelerin sunumu, tanıkların dinlenmesi gibi konular açıkça belirtilmiş olabilir. Hakem heyeti bu kurallara uymakla yükümlüdür.
• Tahkim Kurumunun Kuralları: Kurumsal tahkim yoluna gidilmişse, ICC, LCIA, UNCITRAL, ISTAC veya diğer tahkim kuruluşlarının kuralları devreye girer. Bu kurallar tahkim sürecinin adımlarını, hakemlerin yetkilerini ve tarafların yükümlülüklerini detaylı şekilde düzenleyebilir.
• Ulusal Mevzuat: Uyuşmazlığın tarafları, tahkim yeri (seat of arbitration) olarak belirlenmiş ülkenin tahkim kanunlarına da tabi olabilir. Bu kanunlar, hakem heyetinin yetki alanını, tahkim kararlarının iptali ve icrası gibi konuları düzenler. Hakem heyeti, bu kanunların emredici hükümlerini dikkate alarak yargılama usulünü şekillendirir.
• Adil Yargılanma İlkesi: Taraflara eşit işlem yapma, dinlenilme hakkı tanıma ve sürecin dürüstlük kuralına uygun yürütülmesi gibi temel ilkeler göz ardı edilemez. Hakem heyeti, esnek usul kurallarını uygularken bile bu evrensel ilkelere uyum göstermekle yükümlüdür.

Hakem heyeti, taraflarla yapılan ilk toplantıda genellikle yargılama takvimini belirler ve delillerin sunulma biçimini kararlaştırır. Bu aşamada tarafların talep ve iddialarının netleştirilmesi, delil toplanma yönteminin belirlenmesi önemlidir. Örneğin bazı uyuşmazlıklarda yazılı dilekçeler ve belgeler üzerinden tahkim yürütülebileceği gibi, bazı durumlarda sözlü duruşmalar, tanık ve uzman dinlemeleri gerekebilir. Hakem heyeti, tarafların beyanlarını dinleyerek süreç boyunca hangi usullerin benimseneceğine karar verir.

Hakem heyetinin usul kuralları üzerindeki geniş yetkisi, tahkimi tarafların ihtiyaçlarına göre özelleştirme imkânı sunar. Büyük ölçekli ticari uyuşmazlıklarda kapsamlı delil sunumu ve uzun duruşmalar gerekebilirken, küçük ölçekli veya hızlı çözüm gerektiren uyuşmazlıklarda sade bir yargılama usulü tercih edilebilir. Bu esneklik, tahkimin en büyük avantajlarından biri olarak kabul edilir.

Ayrıca hakem heyeti, maddi hukuk ve usul hukuku bakımından tarafların seçimlerini de dikkate alır. Taraflar uyuşmazlıkta uygulanacak maddi hukuku serbestçe seçebilir. Bazı uluslararası sözleşmeler, lex mercatoria veya genel hukuk prensipleri de tercih edilebilir. Hakem heyeti, bu tercihlere saygı duyarken, uyuşmazlık konusunun uluslararası boyutu veya tarafların farklı ülkelerde olması durumunda ortaya çıkabilecek çelişkili mevzuat sorunlarını da göz önünde bulundurur. Böylece usul ve maddi hukuk seçimleri, tahkim sürecinin etkin ve adil bir şekilde yürütülmesine hizmet eder.

Delil Sunma ve İnceleme Sürecinde Hakem Heyetinin Rolü​

Tahkimde delil sunma ve inceleme süreci, devlet yargısına göre daha esnek olmakla birlikte, yine de adil ve tarafsız bir yaklaşımı gerektirir. Hakem heyeti, tarafların sunduğu tüm delilleri değerlendirme yetkisine sahiptir ve bu delillerin kabul edilebilirliği, sunulma şekli, bilirkişi incelemesi gibi konularda geniş takdir hakkına sahiptir.

Delil sunma süreci çoğu zaman şu aşamaları içerir:

• Dilekçe ve Belgelerin Sunulması: Taraflar, taleplerini ve iddialarını içeren ilk dilekçelerle birlikte, uyuşmazlıkla ilgili temel belgelerini sunarlar. Hakem heyeti, hangi belgelerin zorunlu olarak paylaşılması gerektiği konusunda yönlendirme yapabilir.
• Tanık Beyanları: Taraflar, olaya ilişkin bilgisi olan tanıkları belirleyerek yazılı beyanlarını sunabilir veya duruşma esnasında tanıkları dinletebilir. Hakem heyeti, tanıkların dinlenmesi sırasında soru sorma ve ek beyan talep etme yetkisine sahiptir.
• Uzman Görüşü: Teknik veya hukuki açıdan uzmanlık gerektiren konularda, taraflar uzman raporları sunabilir veya hakem heyeti bağımsız bir bilirkişi atayabilir. Uzmanlar, uyuşmazlığın aydınlatılması için teknik detayları rapor halinde sunar veya duruşmada sözlü ifade verebilir.
• Karşı Delil ve İtirazlar: Taraflardan biri delilleri sunarken diğer taraf, bu delillerin geçerliliğini veya uygunluğunu sorgulayabilir. Hakem heyeti, bu itirazları değerlendirerek delili kabul edip etmeme yönünde karar verir.

Hakem heyeti, delillerin toplanması ve incelenmesi aşamasında tarafların eşit imkanlara sahip olmasını sağlamakla yükümlüdür. Tarafların birbirinin delillerine erişimini engellememesi için adil bir yaklaşım gözetilir. Bu noktada hakem heyeti, özellikle ticari sırların korunması, gizlilik gibi konularda da gerekli tedbirleri alabilir.

Delil değerlendirme sürecinde hakem heyeti, yargılama boyunca elde edilen verileri bir bütün olarak analiz eder. Hakemlerin uzmanlık alanı, uyuşmazlığın konusunu daha iyi kavramalarına yardımcı olur. Bu sayede teknik detaylara ilişkin bilirkişi raporlarını ve tanık beyanlarını doğru bir şekilde değerlendirerek sağlıklı bir sonuca ulaşabilirler.

Bazı durumlarda hakem heyeti, tarafların sunmadığı ancak önemli olduğunu düşündüğü belirli bilgi veya belgelerin sunulmasını talep edebilir. Tarafların bu talebe uyması beklenir, ancak bilgi veya belgenin gizliliği veya üçüncü taraf haklarının korunması gibi gerekçelerle bu talebe itiraz da edilebilir. Hakem heyeti, her somut olayda iki tarafın menfaatlerini dengeleyerek karar verir.

Delil sunma ve inceleme sürecinin düzenli yürütülmesi, tahkim kararının kalitesini ve meşruiyetini artırır. Taraflar, hakem heyetinin esnek ama adil yöntemlerle delil topladığına inandıklarında, tahkim sonucuna duydukları güven de artar. Bu nedenle hakem heyeti, delil sürecini yakından ve titizlikle yöneterek taraflara gereksiz masraf veya zaman kaybı yaratmadan uyuşmazlığın temel noktalarına odaklanır.

Hakem Heyetinin Geçici Hukuki Koruma Tedbirleri Karşısındaki Yetkisi​

Tahkim yargılamasında uyuşmazlık henüz sonuçlanmadan önce, tarafların haklarının korunması amacıyla geçici tedbirlere ihtiyaç duyulabilir. Devlet yargısında mahkemeler, dava sürecinde ihtiyati tedbir veya ihtiyati haciz gibi çeşitli önlemler alarak tarafların menfaatlerini korur. Tahkimde ise hakem heyetinin geçici hukuki koruma tedbirleri uygulama yetkisi, taraflara ek bir güvence sağlar.

Tahkim sözleşmesi veya tahkim kuralları, hakem heyetinin geçici tedbir verme yetkisini düzenleyebilir. Çoğu kurumsal tahkim kuralı, hakem heyetinin tedbir kararı alabilmesine imkân tanır. Bu kararlara örnek olarak:

• Taraflardan birinin malvarlığının korunması için önleyici tedbirler,
• Dokümanların yok edilmesinin ya da malvarlığının devrinin engellenmesi,
• Uyuşmazlığın konusunu oluşturan malların güvence altına alınması,
• Tarafların delillerini saklama veya koruma altına alma kararları

gösterilebilir.

Hakem heyetinin tedbir kararı alabilmesi, tahkim yargılamasının hızını ve etkinliğini artırır. Çünkü taraflar, devlet mahkemesine başvurmaksızın hakem heyetinden ara koruma talep edebilir. Ancak bazı hukuk düzenlerinde, hakem heyetinin tedbir kararlarını fiilen uygulayacak yaptırım gücüne sahip olmadığı ileri sürülür. Böyle bir durumda, hakem heyetinin tedbir kararının icrası için taraflar mahkemeye başvurmak zorunda kalabilir. Yine de birçok modern tahkim yasası, hakem kararlarının tanınması ve uygulanması noktasında mahkemelerin desteğini sağlamak amacıyla düzenlemeler içerir.

Hakem heyeti, geçici tedbir talebini değerlendirirken, tedbirin gerekliliği ve aciliyeti, taraflar arasında adil denge kurulması gibi unsurları dikkate alır. Eğer tedbir istemi, uyuşmazlığın esası hakkında karar verilmesinden önce taraflar arasında telafisi güç veya imkânsız zararlara yol açabilecek bir risk içeriyorsa, hakem heyeti bu tedbiri verebilir. Bu aşamada, hakem heyetinin tarafların dinlenilme hakkına saygı göstermesi ve talebe yönelik yazılı veya sözlü beyanları alması beklenir.

Geçici tedbir kararlarının uygulanması, tahkim yeri hukuku veya tarafların malvarlığının bulunduğu yerin hukuku ile yakından ilişkilidir. Bazı ülkelerin iç mevzuatları, hakem kararlarıyla verilen tedbirlerin devlet mekanizması tarafından doğrudan uygulanabilmesini sağlarken, bazı ülkelerde bu kararların icrası için ayrı bir mahkeme onayı gerekebilir. Bu durum, tahkimde geçici tedbirlerin ne ölçüde etkili olacağını belirleyen önemli bir faktördür.

Tahkim Sürecinde Hakem Heyetinin Karar Verme Aşamaları​

Tahkim sürecinde hakem heyetinin karar verme süreci, tarafların dilekçe aşamaları, delil sunma, duruşma ve nihai karar aşamalarından oluşur. Her aşamada hakem heyeti, tarafların beyanlarını ve sunulan delilleri titizlikle değerlendirir.

1. Dilekçe Aşaması: Taraflar, tahkim yargılamasını başlatan talep dilekçesi ve savunma dilekçesiyle uyuşmazlığın temelini ve iddialarını ortaya koyar. Bu dilekçelerde uyuşmazlığın konusu, hukuki gerekçeler, talep edilen tazminatlar veya diğer hukuki sonuçlar belirtilir. Hakem heyeti, bu dilekçeler ışığında uyuşmazlığın kapsamını belirler ve sonraki süreçleri planlar.
2. Delil Sunma ve İnceleme Aşaması: Taraflar, iddialarını destekleyecek belgeleri, tanık beyanlarını ve bilirkişi raporlarını sunar. Hakem heyeti, delil sunma takvimini ve yöntemini belirleyerek süreci yönetir. Gerekli görürse ek bilgi veya belge talep edebilir, uzman görüşüne başvurabilir.
3. Duruşma Aşaması: Tahkim kuralları veya tarafların tercihi doğrultusunda sözlü duruşma yapılabilir. Bu duruşmalarda tanıklar ve uzmanlar dinlenir, taraf avukatları sözlü savunmalarını gerçekleştirir. Hakem heyeti, soru sorarak uyuşmazlığa ilişkin önemli noktaları aydınlatmaya çalışır.
4. Karar Aşaması: Hakem heyeti, tüm beyan ve delilleri değerlendirdikten sonra karara varır. Karar genellikle yazılı olarak düzenlenir ve gerekçeleriyle birlikte taraflara bildirilir. Tahkim kararının içeriği, tarafların uyuşmazlığının niteliğine, uygulanacak hukuka ve tahkim kuralları çerçevesinde belirlenir.

Hakem heyetinin karar verirken dikkate aldığı hususlar:

• Tahkim anlaşması ve tarafların usul tercihleri,
• Uygulanacak maddi hukuk ve tahkim yerinin emredici kuralları,
• Tarafların beyanları ve sundukları deliller,
• Delillere ilişkin hukukî ve teknik değerlendirmeler,
• Hakem heyetinin adalet, eşitlik, sözleşmenin yorumlanması konularındaki görüşleri.

Hakem heyeti kararı, tahkim sürecinin final aşamasıdır. Kararda genellikle uyuşmazlığın çözümüyle ilgili tüm konulara ilişkin nihai hüküm ve varsa tazminat veya diğer yaptırımlara dair hükümler yer alır. Tahkim kuralları, kararın nasıl yazılacağını, gerekçelendirilmesini ve taraflara bildirim şeklini ayrıntılı olarak düzenleyebilir. Kararın geçerlilik kazanması ve taraflar için bağlayıcı hale gelmesi, hakem heyetinin yetkisini düzgün şekilde kullanmış olmasına da bağlıdır. Bağımsızlık, tarafsızlık, usule uygun yargılama ve taraf iradesine saygı, kararın meşruiyetini güçlendiren temel unsurlardır.

Tahkim Kararlarının İptal Sebepleri ve Hakem Heyetinin Sorumluluğu​

Hakem heyetinin aldığı kararlar kural olarak kesindir ve bağlayıcıdır. Ancak bazı hallerde taraflar, hakem kararının iptali için mahkemeye başvurabilir. İptal davası, hakem kararlarının temyizi niteliğinde olmayıp, genellikle sınırlı sebeplerle gündeme gelir. İptal nedenleri, tahkim yerinin ulusal mevzuatında ya da tarafların kabul ettiği kurallar içinde yer alır.

Yaygın iptal sebepleri şunlardır:

• Tahkim anlaşmasının geçersiz olması veya hiç yapılmamış olması,
• Hakem heyetinin, tahkim anlaşmasında belirtilen konunun dışına çıkarak karar vermesi,
• Taraflara eşit muamele edilmemesi veya savunma hakkının ihlal edilmesi,
• Hakem seçimi ve hakem heyetinin teşkili sürecindeki usulsüzlükler,
• Kamu düzenine açıkça aykırılık,
• Hakemlerin bağımsızlık ve tarafsızlık ilkesini ihlal eden durumların varlığı.

Bu nedenlerle açılan iptal davalarında, mahkeme hakem kararını inceleyerek bu unsurlardan birinin gerçekleşip gerçekleşmediğini değerlendirir. Eğer iptal sebebi sabit görülürse, mahkeme hakem kararını iptal edebilir. İptal, kararın hukuken geçersiz hale gelmesi anlamına gelir ve taraflar yeniden yargılama yapmak için farklı bir tahkim sürecine veya mahkemeye başvurabilir.

Hakem heyetinin sorumluluğu ise iptal davasıyla yakından ilişkilidir. Hakemlerin, görevlerini bağımsız ve tarafsız bir şekilde, tahkim kurallarına, tarafların iradelerine ve hukuka uygun olarak yürütme yükümlülükleri vardır. Bu yükümlülüklerin ihlali, hakemlerin hukuki veya cezai sorumluluğunu doğurabilir. Özellikle hakemin kasıtlı veya ağır ihmal yoluyla taraflara zarar vermesi halinde, sorumluluk davaları gündeme gelebilir. Bazı ülkelerin tahkim mevzuatında veya yargı içtihatlarında, hakemlerin sorumluluğunun sınırları çizilmiştir.

Hakem sorumluluğu, genellikle “hâkimlere benzer korunma” (judicial immunity) ilkesiyle sınırlanır. Hakemler, verdikleri karar nedeniyle tarafların talep ettiği maddi veya manevi tazminat davalarıyla nadiren karşılaşır. Ancak bağımsızlık ve tarafsızlık ilkelerini ihlal eden davranışların veya ağır kusurlu eylemlerin varlığı halinde, hakemlerin sorumluluğu gündeme gelebilir.

Hakem heyetinin özenli davranması ve tahkim sürecini hukuka uygun şekilde yönetmesi, olası iptal davalarını ve sorumluluk risklerini minimize eder. Tarafların tahkime güven duyabilmesi için, hakem heyetinin görevlerini layıkıyla yerine getirmesi ve kararın ulusal veya uluslararası alanda icra edilebilir olmasını sağlayacak biçimde hareket etmesi büyük önem taşır.

Hakem Heyeti Kararlarının Tanınması ve Tenfizi​

Uluslararası nitelikteki tahkim kararlarının tanınması ve tenfizi, özellikle farklı devletlerin yargı yetki alanlarında gerçekleşen ticari uyuşmazlıklar için hayati önemdedir. Bir hakem kararı, taraflar tarafından kendiliğinden yerine getirilmediğinde, kazanan taraf bu kararı icra ettirebilmek için tanıma ve tenfiz sürecine başvurur.

Bu konuda en önemli uluslararası belge, 1958 tarihli New York Sözleşmesi’dir. Sözleşme, üye devletlerde yabancı tahkim kararlarının tanınması ve tenfizini kolaylaştırır. Sözleşmeye göre, yabancı hakem kararları kural olarak taraf devletlerde tanınır ve icra edilir. İlgili mahkeme, hakem kararını yalnızca sınırlı nedenlerle tenfizden reddedebilir. Bu nedenlerden bazıları, tahkim anlaşmasının geçersizliği, kamu düzenine aykırılık veya hakem heyetinin yetki aşımı yapmasıdır.

New York Sözleşmesi’ne ek olarak, bölgesel veya ikili anlaşmalar da tahkim kararlarının tanınması ve tenfizini kolaylaştırır. Avrupa’da, bazı bölgesel düzenlemeler hakem kararlarının sınır ötesi icrasını destekler. Ayrıca taraflar, tahkim anlaşmasında kararın tenfizine ilişkin özel hükümlere yer verebilir veya kurumsal tahkim kurallarının bu konudaki düzenlemelerinden yararlanabilir.

Tanınma ve tenfiz süreci, hakem heyetinin usule ve esasa uygun bir şekilde karar verdiğini teyit etmek için sınırlı bir inceleme gerektirir. Devlet mahkemesi, hakem kararının maddi içeriğini denetlemeye ve kararın esasını yeniden incelemeye yetkili değildir. Sadece New York Sözleşmesi’nde ve diğer ilgili mevzuatta belirtilen sınırlı iptal veya tenfiz engellerinin varlığı sorgulanır.

Hakem heyetinin kararının tanınması ve tenfizi bakımından, kararın bağlayıcılık kazanması, hakemlerin tarafsız ve bağımsız olması, usule uygun bir yargılama yapılmış olması gibi hususlar önemlidir. Aksi halde devlet mahkemesi, kararı tanımayabilir veya tenfizini reddedebilir. Dolayısıyla hakem heyetinin yetkilerini kullanırken, kararın daha sonra uluslararası tanınma ve tenfiz aşamasına geleceğini göz önünde bulundurması gerekir.

Hakem Heyetinin Uzman Kullanımı ve Bilirkişiye Başvurma Yetkisi​

Tahkim yargılamasında hakem heyeti, tarafların uyuşmazlık konusuna ilişkin teknik bilgiyi aşan durumlarda uzman görüşü veya bilirkişi raporundan faydalanabilir. Uzman kullanımı, uyuşmazlığın niteliğine göre oldukça yararlıdır ve hakemlerin, konuyu aydınlatmak için dışarıdan profesyonel destek almalarına imkân tanır.

Hakem heyeti, bilirkişi veya uzman kullanımına dair karar verirken şu hususları dikkate alır:

• Uyuşmazlık konusunun teknik zorluğu,
• Tarafların uzman görüşüne ihtiyaç duyduğuna dair beyanları,
• Hakem heyetinin kendi uzmanlık alanları ve bu alanların yeterli olup olmadığı,
• Tahkim takvimi ve maliyetler.

Taraflar, kendi uzmanlarını da sunabilir veya hakem heyetinden bağımsız bir bilirkişi atamasını talep edebilir. Hakem heyeti, bilirkişiden rapor talep eder ve gerekirse duruşmada sözlü açıklama isteyebilir. Bilirkişi raporu, hakem heyetinin karar vermesine yardımcı bir araç niteliğindedir; hakem heyetini bağlamaz. Hakemler, bilirkişi görüşünden farklı bir sonuca varabilir, ancak bu farklılaşmayı genellikle gerekçelendirmeleri beklenir.

Özellikle inşaat, enerji, denizcilik, bilişim teknolojileri veya finans gibi uzmanlık gerektiren uyuşmazlıklarda bilirkişi raporları büyük öneme sahiptir. Hakem heyeti, teknik konuların anlaşılmasını kolaylaştırmak için raporları dikkatle inceler ve tarafların rapor hakkındaki beyanlarını değerlendirmeye alır. Tahkimde sıkça görülen uygulamalardan biri de “uzman tanık” konseptidir. Taraflar, kendi uzmanlarını tanık sıfatıyla dinletebilir ve karşı taraf bu uzman tanığa soru sorabilir.

Uzman kullanımının avantajları kadar dezavantajları da olabilir. Uzman veya bilirkişi raporları, tahkim sürecinin maliyetlerini artırabilir. Ayrıca, uzmanların görüşleri arasında çelişki çıktığında hakem heyeti bu çelişkiyi gidermek için ek zaman ve kaynak harcamak zorunda kalabilir. Yine de hızlı ve isabetli karar vermek isteyen hakem heyetleri, teknik konularda uzman desteğini genellikle yararlı bulur.

Hakem Heyetinin Gizlilik ve Etik Sorumlulukları​

Tahkim yargılaması, devlet yargılamasına kıyasla daha özel ve gizli bir ortamda gerçekleşir. Genellikle taraflar, tahkim sürecinin ve kararının gizli kalmasını ister. Gizlilik kuralı, ticari sırların ve tarafların itibarının korunması bakımından önem taşır. Kurumsal tahkim kurallarının birçoğunda, tahkimin gizliliği hakkında özel düzenlemeler yer alır.

Hakem heyeti de bu gizlilik yükümlülüğüne uymak zorundadır. Yargılama sırasında sunulan belgeler, tanık beyanları, uzman raporları ve nihai karar, kural olarak kamuya açıklanmaz. Eğer taraflar gizlilik konusunda ek düzenlemeler yapmak isterse, tahkim anlaşmasında veya yargılama esnasında ilave protokoller düzenleyebilir. Bazı durumlarda, özellikle kamuyu ilgilendiren uyuşmazlıklarda, taraflar veya mahkeme inceleme yapan yetkililer, gizliliğin kapsamının sınırlanmasını talep edebilir.

Hakem heyetinin uyması gereken etik sorumluluklar, bağımsızlık ve tarafsızlık ilkelerinin ötesinde, profesyonel davranış standartlarını da içerir. Hakemlerin, tarafların ve tahkim sürecinin itibarını korumak adına doğruluk, dürüstlük, adalet ve saygı çerçevesinde hareket etmesi beklenir. Uluslararası hakem kuruluşları veya meslek birlikleri, hakemlik mesleğine dair etik ilkeler yayınlayarak hakemlerin uyması gereken standartları belirlemiştir. Bu standartlar, tahkim yargılamasının güvenilirliğini sağlamaya hizmet eder.

Tahkim yargılamasında görev alan sekreterlerin, raportörlerin veya hakem yardımcılarının da gizlilik ve etik kurallara uyması gerekir. Genellikle hakem heyeti, bu kişilerin de yazılı bir gizlilik ve etik taahhüdü vermesini talep edebilir. Böylece tahkim sürecinde edinilen tüm bilginin korunması, tarafların meşru menfaatlerinin zedelenmemesi ve sürece duyulan güvenin sarsılmaması sağlanır.

Hakem heyeti, gizlilik yükümlülüğüne aykırı davranırsa veya etik sorumluluklarını ihlal ederse, tarafların hak kaybına uğraması söz konusu olabilir. Bu gibi durumlar, iptal davalarında veya hakem sorumluluğuna ilişkin davalarda gündeme getirilebilir. Bu nedenle hakem heyetinin gizlilik ve etik kurallara titizlikle uyması, tahkim kurumunun ve bu yöntemin benimsenmesindeki temel güvencelerden biridir.

Hakem Heyeti Kararlarının İcrası ve Uygulanması​

Hakem heyetinin verdiği karar, taraflar için uyuşmazlığın son aşamasını temsil eder. Kararın taraflarca gönüllü olarak yerine getirilmesi halinde ayrı bir yargı yoluna başvurmaya gerek kalmaz. Ancak gönüllü icra sağlanamadığında, kazanan taraf bu kararı hukuken uygulamaya koymak için ilgili mahkemeden icra yetkisi talep edebilir.

Ulusal düzeyde hakem kararlarının icrası, tahkim kanunları ve icra hukukuna ilişkin düzenlemeler çerçevesinde yürütülür. Mahkeme, hakem kararının uygun şartları taşıdığını (usule uygun oluşturulmuş bir tahkim anlaşması, bağımsız ve tarafsız hakem heyeti, kamu düzenine aykırılık olmaması vb.) tespit ettiğinde, kararın icra edilebilirlik şerhini verir. Böylece tahkim kararı, mahkeme kararı gibi icra aşamasına geçer.

Uluslararası arenada ise New York Sözleşmesi, bu sürecin ana çerçevesini oluşturur. Sözleşme kapsamında, hakem kararını tenfiz etmek isteyen taraf, kararı aldığı ülkeden farklı bir ülkede tanıma ve tenfiz talebinde bulunabilir. Mahkeme, genellikle sözleşmede yer alan sınırlı ret sebepleri dışında, hakem kararının esasını yeniden incelemez. Bu yaklaşım, uluslararası ticari tahkimin en büyük avantajlarından biridir ve taraflara sınır ötesi uyuşmazlıklarında hukuki kesinlik sağlar.

Hakem heyetinin kararlarının uygulanmasında, kararın niteliği de önem taşır. Para borcuna ilişkin kararlarda, borcun tahsili icra kanalları aracılığıyla sağlanabilir. Eserin teslimi, iptal ya da edim yükümlülüğüne dair kararlar için de ilgili hukuki prosedürler işletilir. Taraflar tahkim anlaşmasında, kararın uygulanmasına ilişkin ek düzenlemelere de yer verebilirler. Örneğin tahkim kararının ifa edilmemesi durumunda banka teminat mektubu gibi garantiler devreye girebilir.

Hakem heyetinin yetkilerini doğru kullanarak adil, tarafsız ve hukuka uygun bir karar vermesi, icra aşamasında ortaya çıkabilecek sorunları büyük ölçüde azaltır. Kararın açık, gerekçeli ve ilgili tüm hukuk kurallarına uygun olması, uygulama aşamasında çeşitli itirazlarla karşılaşma riskini düşürür. Bu sebeple hakem heyeti, yargılama boyunca tarafların haklarını gözeten ve kararın icra kabiliyetini sağlamaya odaklı bir yaklaşım sergilemelidir.

Hakem Heyetinin Tahkimdeki Merkezi Rolü ve Uygulamadaki Etkisi​

Tahkim yargılaması, özünde tarafların kendi seçtikleri bağımsız ve tarafsız hakemler veya hakemlerden oluşan bir heyet önünde uyuşmazlıklarını çözme iradesine dayanır. Hakem heyeti, uyuşmazlık çözüm mekanizmasının en kritik unsurudur ve taraflar arasındaki güveni tesis eder. Heyetin teşkili, uzmanlık alanları, bağımsızlık ve tarafsızlık ilkelerine uygun hareket etmesi, tahkim sürecinin başarısında belirleyici rol oynar.

Hakem heyetinin merkezi rolünü güçlendiren başlıca etkenler şunlardır:

• Taraf İradesi: Tahkim, taraf özerkliğine dayalı bir yöntemdir. Hakem heyetinin yetkisi, tarafların onu uyuşmazlığı çözmek üzere görevlendirmesiyle doğar. Bu nedenle hakem heyeti, tarafların belirlediği sınırlar içinde kalmak ve anlaşmalarına sadık kalmak durumundadır.
• Esneklik: Hakem heyeti, yargılamanın usulünü tarafların ihtiyaçlarına göre düzenleyebilir. Bu esneklik, tahkimi karmaşık veya uluslararası nitelikteki uyuşmazlıklar için cazip kılar.
• Gizlilik: Tahkim yargılamaları genellikle gizli yürütülür, hakem heyeti de bu gizlilik yükümlülüğüne uyar. Ticari sırların korunması, iş ilişkilerinin sürdürülmesi ve itibar yönetimi açısından bu özellik önemlidir.
• Uluslararası Tenfiz: Hakem kararlarının New York Sözleşmesi gibi uluslararası anlaşmalarla güvence altına alınması, tahkim heyetinin aldığı kararların hızla icra edilmesini sağlar.
• Uzmanlık: Hakemlerin kendi alanlarında uzman seçilmesi, uyuşmazlıkların ayrıntılı ve doğru şekilde değerlendirilmesine yardımcı olur.

Bütün bu etkenler, tahkim yargılamasının süratli, etkin ve ticari hayata uyumlu bir çözüm yolu olarak konumlanmasını sağlar. Hakem heyeti, uyuşmazlığın niteliği ve tarafların beklentileri doğrultusunda yetkilerini kullanarak süreci yönetir. Tarafların haklarını ve menfaatlerini dengeleme görevi, heyetin sorumluluk alanına girer.

Hakem heyetinin verdiği kararın kapsamı, icra kabiliyeti ve hukuki sonuçları, uygulamada büyük etkiye sahiptir. Taraflar, devlet yargısına gitmeksizin, uzmanlar önünde anlaşmazlıklarını çözmek ve kararın icrasını sağlamak ister. Bu amaçla da tahkim anlaşmalarını düzenler ve hakem heyetinin kararlarını kabul etmeyi peşinen taahhüt eder. Hakem heyetinin bu rolü, tahkimin modern hukukun önemli bir parçası haline gelmesini sağlamıştır.

Tahkimin yaygın kullanımı, uluslararası ticaret, yatırım uyuşmazlıkları ve karmaşık projelerin yönetimi gibi alanlarda giderek artar. Tahkime gösterilen bu ilgi, hakem heyetinin kurumsal yapılar tarafından desteklenmesi ve kararlarının ülkeler arasında tanınıp icra edilebilir olması sayesinde daha da güçlenir. Böylece tahkim, uyuşmazlıkların hızlı ve etkin çözümü için küresel ölçekte benimsenmiş bir başvuru mekanizması haline gelir.