İnternet Sansürü ve Erişim Engellemeleri

İnternet Sansürü ve Erişim Engellemeleri​

İnternet, sunduğu geniş iletişim imkânları ve bilgiye erişim kolaylığıyla küresel ölçekte demokratik katılımı artıran, ifade özgürlüğünü destekleyen ve ekonomik faaliyetleri dönüştüren bir mecra olarak kabul edilmektedir. Ancak bu mecranın sınır tanımaz doğası, çeşitli ülkelerde farklı gerekçelerle kontrol edilmeye ve belirli içeriklere erişimin engellenmesine yol açmaktadır. Bu durum, “internet sansürü” olarak anılan kapsamlı uygulama ve politikaların bir parçası olup, doğrudan veya dolaylı biçimlerde şekillenebilmektedir. Bazen hukukî düzenlemeler çerçevesinde bazen de fiilî müdahalelerle gerçekleşen internet sansürü, bilginin özgür dolaşımına müdahale etmesi nedeniyle temel hak ve özgürlükler tartışmasının odağında yer alır. Bu kapsamda, internet sansürü ve erişim engellemelerinin hukuki dayanakları, uygulama biçimleri, sonuçları ve uluslararası ölçekteki yansımaları, üzerinde en çok durulan konular arasındadır. Aşağıdaki bölümlerde, internet sansürü ve erişim engellemelerinin Türkiye’de ve dünyada nasıl algılandığı, hukuki çerçevesi, eleştirel yaklaşımları ve geleceğe dönük çözüm önerileri incelenmektedir.

Sansür Kavramı ve İnternet Üzerindeki Yansımaları​

Sansür, genel olarak bir içeriğin yayımlanmasını veya halka ulaşmasını önlemek amacıyla devlet, kurum ya da belirli bir otorite tarafından uygulanan kontrol mekanizmalarını ifade eder. Tarihsel olarak sansür, matbaanın icadından beri farklı medya araçları üzerinde görülmüştür. Bu süreçte gazeteler, kitaplar, radyo, televizyon ve nihayetinde internet, sansür pratiklerinin hedefinde yer almıştır. İnternetin farklılığı, içerik üretiminin merkezi bir yapıya bağlı olmaması ve anlık olarak geniş kitlelere ulaşabilme kabiliyetidir. Dolayısıyla internet üzerinde uygulanan sansür, çok boyutlu hukuki ve teknik düzenlemeleri beraberinde getirir.

Geleneksel sansür uygulamaları belirli bir içerik ortaya çıktığında devreye girmekteydi. İnternet ortamında ise içeriğin denetlenmesi, genellikle iki farklı aşamada gerçekleşir: İçerik yüklenmeden önce (ön denetim) ve içerik yayımlandıktan sonra (sonraki denetim) yürürlüğe giren müdahaleler. Birçok hukuk sisteminde, ifade özgürlüğü ilkesine dayanarak ön denetim yasaklanmakta veya son derece kısıtlı hâle getirilmektedir. Ancak internetin sınırsız yayılım gücü, bazı ülkelerin güvenlik, toplumsal düzen, milli güvenlik veya ahlaka dair gerekçelerle geniş kapsamlı engellemelere başvurmasına sebebiyet vermiştir.

Erişim Engellemelerinin Hukuki Çerçevesi ve Gerekçeleri​

İnternet sansürü, çoğu zaman “erişim engelleme” olarak nitelenen teknik müdahalelerle somutlaşır. Erişim engellemesi, belirli bir web sitesine, IP adresine veya URL’ye kullanıcıların ulaşmasını engellemeye yönelik idari ya da yargısal kararlar ve bunların uygulanmasına ilişkin teknik prosedürlerden oluşur. Bu engellemeler, hakaret, terör propagandası, müstehcenlik, telif hakkı ihlalleri gibi farklı hukuki dayanaklara yaslanabilir. Aynı zamanda “devlet sırrı” niteliğindeki belgelerin ifşa edilmesi veya ulusal güvenlik konularında da kimi zaman erişim engelleri uygulanır.

İnternet sansürü ve erişim engellemelerinin dayanakları, ülkeden ülkeye büyük farklılık gösterir. Kimi ülkeler “ifade özgürlüğü” ve “bilginin serbest dolaşımı” ilkelerini önceleyerek sansürü asgari düzeyde tutarken, kimi ülkeler çok daha geniş kısıtlamalara başvurmaktadır. Bununla birlikte, geniş kitlelerin sosyal medya platformları aracılığıyla organize olabilmesi, hükümetlerin olağanüstü dönemlerde internet kullanımını kısıtlamasına veya tamamen kapatmasına da zemin hazırlamıştır.

Türkiye’de Erişim Engellemeleri: Yasal Düzenlemeler ve Kurumsal Yapı​

Türkiye’de internet sansürü ve erişim engellemesi konusunu düzenleyen temel yasal çerçeve, 5651 sayılı “İnternet Ortamında Yapılan Yayınların Düzenlenmesi ve Bu Yayınlar Yoluyla İşlenen Suçlarla Mücadele Edilmesi Hakkında Kanun”dur. Bu kanun, 2007 yılında yürürlüğe girmiş olup, zaman içinde çeşitli değişikliklere uğramıştır. Kanun, ifade özgürlüğü ve bilginin serbest dolaşımı gibi anayasada güvence altına alınan hakları koruma iddiasında olsa da “katalog suçlar” olarak nitelenen birtakım suç tipleri çerçevesinde geniş kapsamlı erişim engellemeleri öngörebilmektedir.

5651 Sayılı Kanunun Kapsamı ve Uygulama Alanları​

5651 sayılı Kanun, internet ortamında yapılan yayınların içerik, yer sağlayıcı, erişim sağlayıcı ve toplu kullanım sağlayıcılar üzerinden denetlenmesi esasına dayanır. Bu Kanun uyarınca:

• İçerik sağlayıcı: İnternet ortamına içerik sunan gerçek veya tüzel kişileri ifade eder.
• Yer sağlayıcı: Hizmet ve yazılım araçlarıyla içerik sağlayıcılara yayın alanı sunan gerçek veya tüzel kişilerdir.
• Erişim sağlayıcı: İnternet ortamına erişim hizmeti sunan (telekomünikasyon şirketleri gibi) kuruluşlardır.
• Toplu kullanım sağlayıcı: İnternete toplu erişim imkânı sunan kafe, kütüphane, okul gibi yerleri kapsar.

Kanun’da “katalog suçlar” olarak tanımlanan, çocukların cinsel istismarı, uyuşturucu madde kullanımını kolaylaştırma, fuhuş, intihara yönlendirme, kumar oynanması için yer ve imkân sağlama gibi belirli suç tipleri için hâkim kararı veya gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde yetkili mercinin kararıyla erişim engellenmesine imkân tanınmıştır. Kanunun uygulaması sırasında “içeriğin çıkarılması” ve “erişimin engellenmesi” tedbirleri arasında ayrım yapılmakla birlikte, çoğu vakada erişim engellemesi en sık başvurulan yöntemdir. Zira teknik olarak “içerik kaldırma” işlemi, içerik sağlayıcının iş birliği veya yönlendirilen mahkeme kararı olmaksızın uygulanamayabilir. Bunun sonucunda, özellikle yurt dışında barındırılan web sitelerine yönelik erişim engellemeleri daha yaygın bir pratik hâline gelmiştir.

Uygulamadan Doğan Sorunlar ve Kritik Değerlendirmeler​

Türkiye’de 5651 sayılı Kanun ve ilgili mevzuatın uygulanması, kimi zaman ifade özgürlüğü açısından sorunlar yaratmıştır. “Katalog suçlar” haricinde milli güvenlik, kamu düzeni, kişilik haklarının ihlali gibi gerekçelerle de geniş çaplı engellemeler yapılabilmektedir. Özellikle sosyal medya platformları üzerinde yer alan tek bir içeriğin engellenmesi yerine, bütün platforma erişimin kapatılması eleştiri konusu olmuştur. Mahkemelerin ya da ilgili idari kurumların verdiği erişim engelleme kararları, çoğu kez ölçülü olup olmadığı ve “en az müdahale” ilkesine uygunluğu bakımından tartışılmaktadır.

Bu noktada, Türkiye’deki erişim engellemelerinin sıklıkla Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin (AİHS) 10. maddesiyle çeliştiği iddiası gündeme gelmektedir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), ifade özgürlüğü hususunda kapsamlı bir içtihat geliştirmiş olup, internet ortamına ilişkin davalarda da “orantılılık” ve “meşru amaç” kıstaslarını aramaktadır. İnternet üzerinde kullanılan engelleme tedbirleri, demokratik bir toplumda ifade özgürlüğüne yapılacak müdahalelerin sadece zorunlu hâllerde ve ölçülü biçimde yapılması gerektiği ilkesine uygun olmak zorundadır. Mahkeme, orantısız ve hedefi aşan engellemeleri genellikle ifade özgürlüğünün ihlali olarak değerlendirmektedir.

Teknik Yöntemler ve Erişim Engelleme Modelleri​

İnternet sansürü ve erişim engellemelerinde kullanılan teknik yöntemler, ülkenin teknoloji altyapısına ve yasal düzenlemelerine göre değişiklik gösterebilir. Genel olarak aşağıdaki başlıca yöntemlere başvurulduğu görülür:

• IP Engellemesi (IP Blocking): Erişimi engellenmek istenen sitenin IP adresini hedef alarak trafik yönlendirmesini durdurma yöntemidir. Bu sistemde, İnternet Servis Sağlayıcı (ISS) düzeyinde belirli IP’lere erişim kısıtlanır.
• Alan Adı Engellemesi (DNS Filtering): DNS sunucuları aracılığıyla alan adının çözülmesi engellenerek, kullanıcının hedef siteye ulaşması önlenir. Kullanıcı, engelli alan adına girdiğinde yönlendirme yapılamadığından sayfa görüntülenemez.
• URL Tabanlı Engelleme: Özellikle büyük sosyal medya platformlarındaki tekil sayfaların engellenmesinde kullanılır. Tam bir alan adı yerine, belirli bir URL yolunun trafiği kesilir.
• Paket İncelemesi (Deep Packet Inspection): Veri paketleri incelenerek belirli anahtar kelimelerin veya protokollerin engellenmesi yoluyla sansür uygulanır. Daha gelişmiş ve yoğun bir teknik altyapı gerektirir.
• İnternet Hızını Yavaşlatma (Throttling): Özellikle sosyal medya platformlarına veya video paylaşım sitelerine erişimin zorlaştırılması için bant genişliğinin kasıtlı olarak daraltılmasıdır. Böylece resmî olarak tam engelleme görünmese bile fiilî bir sansür ortaya çıkar.

Teknik yöntemlerin çeşitliliği, kullanıcıların sansürü aşma çabalarına karşı da bir dizi karşı önlem alınmasına yol açar. VPN (Sanal Özel Ağ), proxy sunucuları, TOR (The Onion Router) gibi araçlar, kullanıcıların engelli sitelere ulaşmasını kolaylaştırırken, devlet kurumları da sıklıkla bu araçlara karşı ek önlemler alarak “kedi-fare” oyununa benzer bir döngü yaratır.

Uluslararası Hukuk ve İnsan Hakları Bağlamında İnternet Sansürü​

İnternet sansürü, salt bir iç hukuk meselesi olmaktan öte, uluslararası hukuk ve insan hakları rejimiyle de doğrudan ilişkilidir. Birçok ülke, ifade özgürlüğü ve haberleşme hakkını güvence altına alan uluslararası sözleşmelere taraf durumdadır. Burada en önemli metinlerden biri, Birleşmiş Milletler Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi (BM-MSHS) olup, 19. maddede ifade özgürlüğünün korunduğu belirtilmektedir. Aynı şekilde Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin (AİHS) 10. maddesi de bu hakkı koruma altına alır. Ancak bu uluslararası düzenlemeler, bazı durumlarda, örneğin milli güvenlik, kamu düzeni veya ahlakın korunması gibi meşru amaçlarla ifade özgürlüğünün kısıtlanmasına da imkân tanımaktadır.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İçtihatları​

AİHM, internetin küresel çapta ifade özgürlüğü bağlamında kritik bir kanal olduğunu vurgulamaktadır. Mahkeme, özellikle “orantılılık” ilkesini, internet üzerinde alınacak her türlü kısıtlamanın temel koşulu olarak görür. İnternet sansürü ve erişim engellemeleri davalarında, ulusal mahkeme kararlarının ifade özgürlüğünü gereğinden fazla kısıtlayıp kısıtlamadığı, kamu otoritesinin keyfi hareket edip etmediği ve hangi usul güvencelerine başvurulduğu gibi faktörler dikkate alınır. Bu değerlendirmede, engelleme tedbirinin hedefi, süresi, kapsamı ve yetkili yargı merciinin inceleme yapıp yapmadığı da önemli rol oynar.

Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesi Yaklaşımları​

Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesi de MSHS kapsamındaki 19. maddeye ilişkin Genel Yorum No. 34’de, dijital medyada ifade özgürlüğünün korunması gerektiğinin altını çizer. Komite, internet üzerinden bilgiyi alma ve yayma özgürlüğünün, demokratik toplumlar açısından yaşamsal olduğunu belirtir. Her ne kadar devletlere, nefret söylemi, terör propagandası veya müstehcenlik gibi konularda belirli sınırlar içinde kısıtlayıcı tedbirler uygulama hakkı tanınsa da bu kısıtlamaların “yasallık, meşruluk ve gereklilik” ilkelerine uyma zorunluluğuna vurgu yapılır. Yani internet sansürünün ve erişim engellemesinin uluslararası hukukta kabul görebilmesi için açık ve öngörülebilir bir yasal dayanak, meşru bir amaç ve demokratik toplumda gerekli ölçüyü aşmama şartı aranır.

Dünyada Farklı İnternet Sansürü Uygulamaları​

İnternet sansürü, sadece Türkiye veya benzeri gelişmekte olan ülkelerde karşımıza çıkan bir olgu değildir. Gelişmiş ülkeler de dahil olmak üzere birçok devlette, çeşitli düzeylerde sansür, filtreleme ve erişim engellemeleri vardır. Ancak bu uygulamaların kapsamı, gerekçeleri ve sonuçları büyük farklılıklar gösterir.

Çin Halk Cumhuriyeti​

Çin, dünyada internet sansürü konusunda en katı uygulamalara sahip ülkelerden biridir. “Büyük Güvenlik Duvarı” olarak adlandırılan sistem, yabancı web sitelerine ve sosyal medya platformlarına erişimi ciddi şekilde sınırlamakta, anahtar kelime filtrelemesinden IP engellemesine kadar geniş kapsamlı sansür mekanizmaları işletmektedir. Çin hükûmeti, iç politikalarını eleştiren, rejim karşıtı propagandada bulunan veya siyasi hassasiyet arz eden içerikleri büyük ölçüde engellemektedir. Bu durum, vatandaşların bilgilere ulaşımında önemli kısıtlamalar yaratmakta ve ifade özgürlüğünü ciddi ölçüde daraltmaktadır.

Rusya Federasyonu​

Rusya’da internet sansürü ve erişim engellemeleri, “Roskomnadzor” adlı devlet kurumunun gözetimi altında yürütülmektedir. Çeşitli gerekçelerle (terörle mücadele, çocukların korunması, milli güvenlik vb.) birçok web sitesine ve sosyal medya platformuna kısmi veya tam erişim engeli getirilmektedir. Ayrıca Rusya, yerli internet altyapısını güçlendirme ve yabancı platformlara bağımlılığı azaltma hedefiyle, fiilen internetin dış dünyayla bağlantısını gerektiğinde kesebilecek ulusal bir sistem inşa etmeye çalışmaktadır.

ABD ve AB Ülkeleri​

ABD, ifade özgürlüğünü anayasal düzeyde korumakla birlikte, bazı içerik kategorileri (çocuk pornografisi, terör propagandası vb.) hususunda sıkı düzenlemelere sahiptir. Ancak genel olarak ABD’de, devlet eliyle topyekûn internet sansürü uygulamalarından ziyade, mahkeme kararlarına dayanan site kapatmaları veya içerik çıkarmaları söz konusudur. Avrupa Birliği ülkelerinde de benzer şekilde, ifade özgürlüğü yüksek düzeyde korunmakta, fakat ırkçı söylemler, nefret içerikleri veya terör propagandası gibi konularda çeşitli sansür ve engelleme tedbirleri yürütülmektedir. Fransa, Almanya ve İngiltere gibi ülkelerde, özellikle telif hakkı ihlalleri ve terörle mücadele bağlamında internet sansürü gündeme gelmektedir.

Erişim Engellemelerinin Toplumsal ve Siyasal Etkileri​

İnternet sansürü ve erişim engellemeleri, bireylerin bilgi edinme hakkı, ifade özgürlüğü ve demokratik katılım imkanları üzerinde doğrudan etki yaratır. Bazı araştırmalar, sansür uygulamalarının, özellikle siyasi konularda eleştirel düşünceyi zayıflattığını ve muhalif görüşlerin kamusal alanda ifade edilmesini güçleştirdiğini öne sürmektedir. Ayrıca, bilgiye ulaşım kısıtlandığında, kullanıcılar arasında “otosansür” eğilimi de yükselmekte, bireyler çarpıcı veya eleştirel görüşlerini paylaşmaktan kaçınabilmektedir.

Siyasal açıdan bakıldığında, internet sansürü hükümetlerin kriz zamanlarında kitleleri kontrol altına alma veya toplumsal hareketleri bastırma aracı olarak işlev görebilir. Örneğin, sokak gösterileri veya protestolar sırasında sosyal medya platformlarının engellenmesi, toplumsal örgütlenmeyi ve haberleşmeyi sekteye uğratabilir. Bu tür uygulamalar, kısa vadede hükûmetin kontrolünü artırırken, uzun vadede meşruiyet tartışmalarını derinleştirebilir.

Toplumsal boyutta ise erişim engellemeleri, kullanıcıların yenilikçi bilgi kaynaklarına ve küresel fikri birikime ulaşımını sınırlayabilir. Özellikle eğitim ve akademik araştırma konularında, pek çok yabancı platformun engellenmesi veya filtrelenmesi, bilimsel gelişme ve inovasyon açısından olumsuz etkiler doğurabilir. Yine de bazı ülkeler, kültürel veya ahlaki değerleri koruma gerekçesiyle internet sansürünü savunmakta ve bu savunmayı toplumsal normların korunması açısından meşrulaştırmaktadır.

Ekonomik Boyut ve Dijital Girişimcilik Açısından Değerlendirmeler​

İnternet sansürü ve erişim engellemeleri, salt toplumsal veya siyasal sonuçlarıyla değil, aynı zamanda ekonomik etkileriyle de dikkat çekmektedir. Özellikle dijital girişimcilik ve e-ticaret ekosistemi, kullanıcıların internet erişiminde karşılaştığı kısıtlamalara son derece duyarlıdır. Büyük uluslararası e-ticaret platformlarının veya ödeme sistemlerinin engellenmesi, girişimcilerin küresel pazara açılmasını zorlaştırır. Bu tür kısıtlamalar, yabancı yatırımcılar için de endişe yaratmakta; şeffaflığın ve hukuki öngörülebilirliğin azaldığı ortamlarda yatırım iştahının düştüğü gözlenmektedir.

Bunun yanı sıra, internet sansürüyle ilişkili teknik altyapı masrafları da ülke ekonomisine ek bir yük getirebilir. Büyük çapta filtreleme, gözetim ve denetim sistemlerinin kurulması ve işletilmesi, genellikle ciddi mali kaynaklar gerektirir. Uzun vadede bu maliyet, kamu kaynaklarından karşılanmakta; eğitim, sağlık, altyapı gibi alanlara ayrılabilecek bütçelerin azalmasına yol açabilmektedir.

Siber Güvenlik ve İnternet Sansürü Etkileşimi​

Siber güvenlik, genellikle devletlerin bilgi ve iletişim altyapılarını koruma amacıyla öne çıkardığı bir kavramdır. Bu kapsamda, zararlı yazılımların, siber saldırıların, kimlik hırsızlığının ve diğer çevrimiçi tehditlerin engellenmesi için çeşitli tedbirlere başvurulması kaçınılmazdır. Ancak bazı durumlarda, siber güvenlik gerekçeleri ile ifade özgürlüğü arasında çelişki ortaya çıkabilir. Örneğin, devletlerin zararlı içerikleri engellemek veya kritik altyapıları korumak için kurduğu filtreleme sistemleri, aynı zamanda masum içeriklere de erişimi engelleyebilmektedir.

Siber güvenlik politikaları kapsamında alınan tedbirlerin hukuki ve teknik boyutu, erişim engellemeleriyle kesişebilir. İnternet trafik verilerinin izlenmesi, şifreli iletişimin engellenmesi veya zayıflatılması, derin paket incelemesi gibi yöntemler, teknik olarak siber güvenlik kapasitesini artırsa da bireylerin mahremiyet hakkına ve ifade özgürlüğüne tehdit oluşturabilir. Dolayısıyla, siber güvenlik politikaları ile temel hak ve özgürlükler arasında hassas bir denge gözetilmesi gerekliliği, tartışmaların odağına yerleşmiştir.

Dijital Haklar ve Sivil Toplum Kuruluşlarının Rolü​

İnternet sansürü ve erişim engellemeleri konusunda sivil toplum kuruluşları, dijital hakları savunmak adına önemli bir pozisyonda yer alır. Ulusal ve uluslararası düzeyde faaliyet gösteren çeşitli STK’lar, kullanıcıların ifade özgürlüğünü korumak, sansürü raporlamak ve kamuoyu oluşturmak için çalışmalar yürütmektedir. Örneğin, Electronic Frontier Foundation (EFF), Access Now, ARTICLE 19, Freedom House gibi kuruluşlar, internet üzerindeki hak ihlallerini izleyerek raporlar yayımlar ve hukuki destek sunarlar.

Türkiye’de de Alternatif Bilişim Derneği, İfade Özgürlüğü Derneği (özellikle EngelliWeb projesiyle), Baroların bilişim komisyonları gibi kurumlar, internet sansürüyle ilgili hukuksal süreçleri takip eder, yargısal itiraz yollarına başvurur ve kullanıcıları bilgilendirir. Bu kuruluşlar, aynı zamanda politikacılar ve yasa yapıcılar nezdinde lobi faaliyetleri yürüterek, yasal düzenlemelerin ifade özgürlüğü perspektifiyle gözden geçirilmesini talep etmektedir.

Etkili Yargısal Denetimin Önemi​

Erişim engellemeleri ve internet sansürü, genellikle kamu otoritesinin tek taraflı kararlarıyla hayata geçmektedir. Bu nedenle, alınan kararların hızlı ve etkin bir yargısal denetime tabi olması büyük önem taşır. Hukuk devleti ilkesinin geçerli olduğu sistemlerde, ifade özgürlüğünü kısıtlayıcı kararların bağımsız yargı mercileri tarafından gözden geçirilmesi ve ölçülülük testine tabi tutulması beklenir. Eğer yargısal denetim etkin bir şekilde işlemiyorsa, keyfî engellemelerin artması ve bireylerin temel haklarının korunmasız kalması riski doğar.

Türkiye’de 5651 sayılı Kanun kapsamında alınan erişim engelleme kararlarına karşı Sulh Ceza Hakimliklerine veya ilgili mahkemelere itiraz etmek mümkündür. Ancak uygulamada, bu itiraz mekanizmalarının ne derece hızlı ve etkin çalıştığı tartışmalıdır. Mahkemeler tarafından verilen kararların yeterince gerekçelendirilmemesi, siteye topyekûn erişimin kapatılması gibi orantısız tedbirlerin sıklığı, ifade özgürlüğü aktivistleri tarafından eleştirilmektedir. Anayasa Mahkemesi ve AİHM kararları, bazı erişim engellemelerinin haksız bulunduğunu ortaya koysa da kararların uygulanmasında çeşitli gecikmeler söz konusu olabilmektedir.

Teknolojik Çözümler ve Sansürü Aşma Yöntemleri​

İnternetin küresel ve dağıtık yapısı, sansürü aşma konusunda kullanıcılara farklı imkânlar sunar. Kullanıcılar, engellenmiş sitelere erişmek için VPN hizmetleri, proxy sunucuları, TOR ağı gibi araçlardan yararlanabilirler. VPN, kullanıcıların internet trafiğini şifreleyerek farklı bir coğrafi konumdan çıkış yapmasını sağlar. Böylece engellenmiş bir web sitesine, VPN sunucusunun bulunduğu ülke üzerinden erişim mümkün hâle gelir. Proxy sunucuları da benzer şekilde kullanıcının trafik talebini başka bir sunucu üzerinden geçirdiği için fiilî bir “köprü” işlevi görür.

TOR ağı, kullanıcıların kimliklerini gizli tutmalarına ve çok katmanlı şifreleme sayesinde trafiklerinin izlenmesini zorlaştırmalarına olanak tanır. Bu yöntemler, devletlerin IP veya DNS tabanlı engellemelerini aşmada etkili olabilir. Ancak bazı ülkeler, bu araçları da engellemek veya kullanımlarını kısıtlamak için ek önlemler alır. Örneğin, derin paket incelemesiyle VPN trafiğini tespit etmeye ve bu trafiği durdurmaya yönelik teknolojiler kullanılmaktadır. Yine de sansürü aşma yöntemleri sürekli olarak gelişmekte ve teknik olanaklar çoğalmaktadır.

Alternatif Düzenlemeler ve Politikalar​

İnternet sansürünün küresel ölçekli bir tartışma konusu hâline gelmesi, “daha özgür ama aynı zamanda güvenli bir internet” arayışıyla yeni politikalar geliştirilmesine yol açmıştır. Bu çerçevede, uluslararası kuruluşlar ve sivil toplum örgütleri, devletlerin interneti koruyucu düzenlemeler yapmasını, ancak ifade özgürlüğüne minimum müdahalede bulunacak şekilde hareket etmesini önerir. Örneğin, UNESCO’nun “İnternette İfade Özgürlüğü Yönergeleri”, devletlerin ve şirketlerin sorumluluklarını tanımlar; şeffaflık, hesap verebilirlik ve kullanıcı haklarının korunması gibi ilkeleri öne çıkarır.

Kimi araştırmacılar, “çok paydaşlı yönetişim” modelinin internetin küresel yapısına en uygun çözüm olduğunu savunur. Bu modelde, hükümetler, özel sektör, sivil toplum, teknik topluluk ve akademisyenler internet politikaları oluşturma süreçlerine eşit düzeyde katılır. Internet Corporation for Assigned Names and Numbers (ICANN) gibi kurumların yönetimindeki bu çok paydaşlı yaklaşım, tek bir aktörün kontrolüne dayalı sansür girişimlerini dengeleyebilir. Ancak pratikte, küresel politik çekişmeler ve ulus devletlerin egemenlik kaygıları nedeniyle bu modelin tam olarak işletilmesi zordur.

Dijital Platformların Sorumlulukları ve Otosansür Riski​

Günümüzde internet sansürü tartışmalarının bir yönü de dijital platformların sorumluluklarıyla ilgilidir. Facebook, Twitter, YouTube gibi global sosyal medya platformları, farklı yargı bölgelerinde faaliyet gösterirken çeşitli yasal düzenlemelere uymak zorundadır. Bazı durumlarda, yerel düzenlemeler gereği, hükümetlerin talep ettiği içerikleri çıkarmak veya hesapları kapatmak zorunda kalabilmektedirler. Bu durum, “platformların gönüllü sansürü” veya “otosansür” olarak adlandırılabilecek uygulamalara yol açar. Platformlar, hükümet baskısını veya yaptırım riskini göze almamak için normal koşullarda ifade özgürlüğü kapsamında değerlendirilebilecek içeriklere dahi müdahale edebilmektedir.

Öte yandan, kullanıcı sözleşmeleri çerçevesinde platformlar kendi topluluk kurallarını uygular. Nefret söylemi, cinsellik, şiddet, dezenformasyon gibi konularda, şirketlerin algoritmaları veya moderatörleri tarafından içerikler kaldırılabilir. Bu iç düzenlemeler, hukuki bir zorunluluktan ziyade platformun ticari ve etik politikalarından kaynaklanabilir. Sonuçta, hem hukuki hem de platform kaynaklı kısıtlamalar, kullanıcılar üzerindeki denetimi katmanlı hale getirir.

Hukuki ve Toplumsal Eğitim İhtiyacı​

İnternet sansürü ve erişim engellemeleri konusundaki tartışmalarda dikkate alınması gereken bir diğer önemli husus ise toplumsal eğitim ihtiyacıdır. Birçok kullanıcı, hangi içeriklerin yasadışı olduğu, kişisel verilerin nasıl korunması gerektiği, ifade özgürlüğünün sınırları ve hak arama yolları gibi temel konularda yetersiz bilgiye sahiptir. Bu eksiklik, hem bilginin yanlış kullanılması hem de hak ihlallerine karşı farkındalık eksikliği doğurur.

Hukukçular, bilişim uzmanları ve eğitimciler, topluma yönelik bilgilendirme çalışmaları yaparak sansürün hukuki dayanaklarını, erişim engellemelerine karşı itiraz yollarını, VPN veya şifreleme araçlarının kullanımını anlatabilir. Özellikle okullarda ve üniversitelerde dijital okuryazarlık eğitimleri verilmesi, internetin güvenli ve özgür kullanımını destekler. Bu eğitimler, bireyleri hem siber tehditlere karşı korur hem de ifade özgürlüğü ve sorumlu internet kullanımı bilincini geliştirir.

Yargı Kararlarının Etkisi ve Önemli Örnekler​

Çeşitli ülkelerde mahkemeler, internet sansürü ve erişim engellemelerine ilişkin dikkat çekici kararlar vermiştir. Bu kararlar, genellikle ifade özgürlüğü lehine olup, devletlerin aşırı müdahalelerini sınırlamaya yöneliktir. Türkiye’de de Anayasa Mahkemesi, Twitter ve YouTube gibi sosyal medya platformlarına getirilen topyekûn erişim engellemelerini ifade özgürlüğüne aykırı bularak iptal etmiştir. Bu kararlar, yargı denetiminin önemini ortaya koymakta ve yürütme organlarının keyfî uygulamalarını sınırlamaktadır.

Bunun yanı sıra, AİHM’nin de üye devletlere yönelik aldığı kararlar, ulusal hukukun yeniden şekillenmesinde önemli rol oynar. Örneğin, Ahmet Yıldırım/Türkiye davasında AİHM, bir Google Sites sayfasının erişime engellenmesinin genişletilerek tüm Google Sites hizmetinin kapatılmasını orantısız bulmuş ve ifade özgürlüğünün ihlal edildiğine hükmetmiştir. Bu karar, Türkiye’nin 5651 sayılı Kanun’da değişiklik yapma gerekliliğini gündeme getirmiştir.

Yapay Zeka ve Otomatik Filtreleme Sistemleri​

Gelişen teknolojiler, internet sansürüne ilişkin yeni tartışmaları da beraberinde getirmektedir. Özellikle yapay zeka (YZ) ve makine öğrenmesi, büyük veri setlerini işleyerek otomatik filtreleme sistemleri geliştirmek için kullanılmaktadır. Sosyal medya platformları, zararlı içerikleri tespit etmek amacıyla YZ tabanlı algoritmalar kullanır. Ancak bu algoritmalar, kaçınılmaz biçimde “yanlış pozitif” ve “yanlış negatif” sonuçlar üretebilir; yani zararsız içerikler silinebilir veya zararlı içerikler gözden kaçabilir.

Bu teknoloji, ifade özgürlüğü bakımından yeni riskler barındırır. Otomatik filtreleme sistemlerinin hangi ölçütlerle içerikleri sildiği veya engellediği genellikle şeffaf değildir. Ayrıca, yapay zeka modelleri, geliştirildikleri veri setindeki önyargıları yansıtabilir. Bazı anahtar kelimelerin otomatik olarak engellenmesi, meşru tartışma platformlarını ve ifade biçimlerini de kısıtlayabilir. Bu nedenle, yapay zeka tabanlı sansür mekanizmaları, hukuki düzenlemeler ve etik ilkeler çerçevesinde sıkı bir denetimi gerektirir.

Kurumlar Arası İş Birliği ve Uluslararası Yaklaşımlar​

İnternetin küresel doğası, sansür politikalarının da uluslararası boyutta ele alınmasını zorunlu kılar. Dünya genelinde farklı hukuki rejimler, kültürel değerler ve politik öncelikler söz konusu olduğundan, ortak bir standart oluşturmak güçtür. Buna rağmen, siber suçlarla mücadele, terör içeriklerinin engellenmesi, çocuk pornografisi gibi konularda devletler arası iş birliği artmaktadır. INTERPOL, Europol gibi uluslararası kurumlar, çevrimiçi suçları takip etmek ve ilgili içeriklerin kaldırılmasını koordine etmek için çalışmalar yürütür.

Ancak bu iş birliği girişimleri, özgürlük-güvenlik dengesinin nasıl sağlanacağı meselesini gündeme getirir. Devletlerin ortak bir çabayla zararlı içerikleri engellemesi, aynı zamanda otoriter rejimlerin siyasi muhalefeti susturma gayretleriyle karıştığında, küresel ölçekte ifade özgürlüğü alanını daraltabilir. Bu nedenle uluslararası kuruluşlar, iş birliği protokollerinin açık ve hesap verebilir olmasını, temel hakları koruyucu mekanizmaların kurulmasını önemser.

Şeffaflık Raporları ve Hesap Verebilirlik​

İnternet sansürünün demokratik toplumlarda kabul edilebilmesi için en önemli ilkelerden biri, şeffaflık ve hesap verebilirliktir. Erişim engellemeleri veya içerik kaldırma talepleri, hangi kurumun talebiyle, hangi yasal dayanakla ve hangi prosedürle uygulandığı konusunda kamuoyunun bilgilendirilmesi gerekir. Birçok büyük sosyal medya platformu, “şeffaflık raporları” yayımlayarak hükümetlerden gelen talepleri, taleplerin gerekçelerini ve platformların verdiği yanıtları istatistiksel olarak açıklar.

Benzer şekilde, ulusal kurumların da erişim engellemeleriyle ilgili düzenli raporlar sunması beklenir. Bu raporlarda, engellenen sitelerin sayısı, engelleme gerekçeleri, itiraz süreçleri ve sonuçları gibi bilgiler yer almalıdır. Şeffaflık olmadan, ifade özgürlüğüne yönelik müdahalelerin keyfî olup olmadığı tam olarak değerlendirilemez ve kamuoyu denetimi mümkün olmaz.

Demokratik Katılım ve Dijital Siyaset​

Günümüz toplumlarında siyasi katılımın önemli bir bölümü dijital platformlar üzerinden gerçekleşir. Vatandaşlar, sosyal medya aracılığıyla siyasi kampanyalara destek verir, protesto organizasyonları düzenler ve kamu politikaları hakkında tartışmalar yürütür. İnternet sansürü veya erişim engellemeleri, bu katılım biçimlerini doğrudan sekteye uğratabilir. Bu da dijital demokrasi kavramının geleceği açısından kritik bir sorudur.

Siyaset teorisi açısından, ifade özgürlüğü ve örgütlenme özgürlüğü, demokratik katılımın temel unsurlarıdır. Kapsayıcı bir siyasal iletişim ortamı, farklı görüşlerin serbestçe ifade edilebildiği bir dijital alanı gerektirir. Sansür ve engellemelerin artması, toplumsal kutuplaşmayı ve bilgi dezenformasyonunu da artırabilir. Çünkü resmi kanalların haricinde bilgiye erişemeyen vatandaşlar, doğrulanmamış kaynaklardan gelen haber ve söylentilere daha fazla itibar edebilir.

Hak Arama Süreçlerinin Güçlendirilmesi​

İnternet sansürüne maruz kalan bireylerin veya medya kuruluşlarının başvurabileceği yargısal ve idari mekanizmaların güçlendirilmesi, hukukun üstünlüğü ve demokratik değerler açısından önemlidir. Erişim engelleme kararlarına karşı etkin itiraz yollarının açık olması, kararların hızla gözden geçirilebilmesi ve gerekçeli şekilde sonuçlandırılması gerekir. Bazı ülkelerde, uzmanlaşmış bilişim mahkemeleri veya ombudsman benzeri kurumlar kurulmaktadır. Bu kurumlar, teknik uzmanlık gerektiren internet vakalarını daha kısa sürede ve daha isabetli şekilde inceleyebilmektedir.

Hukuki süreçlerin yanı sıra, kamuoyunu bilgilendirme, kampanyalar düzenleme ve uluslararası kuruluşlara başvurma gibi yollar da hak aramayı destekler. Sivil toplumun farkındalık yaratması ve medya organlarının konuyu gündemde tutması, hukuki olmayan yollarla da bir baskı unsuru oluşturarak, erişim engellemelerinin aşırı kullanımını kısıtlayabilir. Böylece internet sansürü, sadece bir devlet politikası değil, aynı zamanda toplumun geniş kesimlerinin ilgisini çeken bir hak ve özgürlük meselesi haline gelir.

Geleceğe Dönük Yaklaşımlar ve Öngörüler​

İnternet sansürü ve erişim engellemeleri, teknoloji geliştikçe farklı biçimler alacak ve tartışma daha da karmaşık hale gelecektir. Siber güvenlik, yapay zeka, büyük veri analitiği ve kuantum şifreleme gibi alanlardaki ilerlemeler, hem sansür mekanizmalarını daha sofistike hale getirecek hem de bu mekanizmaları aşmaya yönelik yöntemleri çeşitlendirecektir. İnternetin geleceğine dair senaryolarda, “balkanlaşma” olarak adlandırılan, ülkelerin kendi yerel internet ekosistemini oluşturma ve küresel ağı parçalama eğilimi öne çıkabilir.

Aynı zamanda, bireylerin çevrimiçi gizlilik ve ifade özgürlüğü talebinin de giderek güçlenmesi beklenir. Bu talep, küresel ölçekte dijital haklar hareketlerine zemin hazırlayabilir. Devletler, şirketler ve kullanıcılar arasında yeni bir toplumsal sözleşme ihtiyacı tartışılmaktadır. Dijital hakların anayasallaşması, veri korumanın güçlendirilmesi ve çok paydaşlı yönetişim modellerinin kurumsallaşması, gelecekte internet sansürüne dair daha dengeli bir yaklaşımı mümkün kılabilir.

5651 Sayılı Kanun’da Öne Çıkan Değişiklik Konuları​

Türkiye örneğinde, 5651 sayılı Kanun ve ilgili mevzuatta yapılabilecek bazı olası düzenlemeler, ifade özgürlüğü ve erişim engellemeleri dengesini yeniden kurmaya yardımcı olabilir. Bunlar arasında:

• Engelleme kararlarının daha dar kapsamlı ve hedef odaklı verilmesi.
• URL tabanlı engellemenin yaygınlaştırılması, tüm siteyi kapatmanın önüne geçilmesi.
• Yargısal denetim sürecinin hızlandırılması ve uzmanlaşmış mahkemelerin oluşturulması.
• Meşru amaçların (çocukların korunması, telif hakkı vb.) yanında orantılılık ve ölçülülük ilkelerinin detaylı düzenlenmesi.
• Kullanıcı haklarının ihlali hâlinde etkin itiraz mekanizmalarının geliştirilmesi.

Bu tür değişiklikler, hem Türkiye’nin AİHM ve Anayasa Mahkemesi kararlarıyla uyumlu bir hukuk düzenine kavuşması hem de dijital ekonomi ve demokratik katılım açısından olumlu sonuçlar doğurabilir. Aynı zamanda, bilgi toplumu stratejileri çerçevesinde, internetin özgür ve yenilikçi bir alan olarak gelişmesi teşvik edilebilir.

Örnek Bir Karşılaştırma Tablosu​

Aşağıdaki tabloda, çeşitli ülkelerdeki internet sansürü ve erişim engelleme uygulamalarının dayandığı hukuki gerekçeler ve yaygın teknik yöntemler karşılaştırılmaktadır.

Küresel ve Yerel Düzeyde İzlenebilecek Yollar​

İnternet sansürü ve erişim engellemeleri, salt bir devlet politikası olmayıp, giderek karmaşıklaşan bir küresel meydan okumadır. Demokratik toplum yapısını korumak isteyen ülkeler, bu konuda şeffaf, hesap verebilir ve hak temelli yaklaşımı benimsemelidir. Aşağıdaki adımlar, daha dengeli ve hak odaklı bir erişim engelleme rejimi inşa etmeye katkı sunabilir:

1. Mevzuatın Gözden Geçirilmesi: Yasal düzenlemelerin, ifade özgürlüğü ve insan hakları standartlarına uyumlu hale getirilmesi gerekir. “Orantılılık” ilkesi, her erişim engelleme sürecinin merkezinde yer almalıdır.
2. Şeffaflık ve Raporlama: Erişim engellemelerine dair verilerin düzenli aralıklarla kamuoyuna açıklanması, denetimin sağlanması ve keyfî uygulamaların önlenmesi adına önemlidir.
3. Yargısal Denetimin Güçlendirilmesi: Sulh Ceza Hakimlikleri veya ilgili mahkemelerin hızlı, uzmanlaşmış ve bağımsız denetim sağlaması, hukukun üstünlüğü açısından kritik öneme sahiptir.
4. Sivil Toplum ve Medya Katılımı: Sansür politikalarının nasıl uygulandığı ve hangi sonuçlar doğurduğu konusunda sivil toplumun izleme, raporlama ve bilinçlendirme faaliyetleri desteklenmelidir.
5. Uluslararası İş Birliği: Terör, çocuk istismarı ve siber suçlar gibi evrensel konularda devletlerin ortak bir yaklaşım geliştirerek orantılı tedbirler alması, küresel düzeyde hak ve özgürlük dengesini koruyabilir.
6. Teknolojik Farkındalık: Kullanıcıların VPN, proxy veya şifreleme araçlarıyla ilgili bilgilenmesi, sansürü aşma ve ifade özgürlüğünü savunma noktasında önemlidir.

Değerlendirme ve Yeni Ufuklar​

İnternet sansürü ve erişim engellemeleri, her ne kadar devletlerin kontrol mekanizmaları içerisinde yer alsa da vatandaşların katılım, ifade ve bilgi edinme haklarına doğrudan etkide bulunur. Teknolojinin ilerlemesiyle birlikte, sansür yöntemleri de karmaşıklaşmakta ve dijital haklar alanındaki mücadele yeni boyutlar kazanmaktadır. Hukuk sistemleri, hem suç unsuru taşıyan içerikleri engellemek hem de ifade özgürlüğünü korumak gibi zor bir dengeyi sağlamak zorundadır. Bu dengenin gözetilmesi, sadece bir anayasal ve yasal gereklilik değil, aynı zamanda demokratik toplumun sürdürülebilirliği açısından da hayati önem taşır.

Küresel örneklere bakıldığında, demokratik ülkeler daha şeffaf, orantılı ve yargısal denetime açık erişim engelleme sistemleri kurma eğilimindedir. Otoriter rejimlerde ise topyekûn sansür ve gözetim baskın unsurlar olarak öne çıkar. Türkiye de bu iki uç arasında kendine özgü bir konumda yer alır. 5651 sayılı Kanun ve ilgili düzenlemeler, özellikle katalog suçlar ve milli güvenlik konularında geniş yetkiler sunarken, ifade özgürlüğü bakımından AİHM ve Anayasa Mahkemesi’nin eleştiri ve iptal kararlarıyla karşı karşıya kalmaktadır.

Bütün bu çerçevede, sivil toplumun, medya kuruluşlarının, hukukçuların ve teknoloji uzmanlarının iş birliği, internet sansürü ve erişim engellemelerinin keyfî kullanımlarını sınırlamada kritik rol oynar. Şeffaflık, hesap verebilirlik, yargı denetimi ve toplumsal bilinç, “bilgi toplumu” olma idealine ulaşmada temel taşlar niteliğindedir. Dijital haklar hareketinin genişlemesi ve kullanıcıların daha bilinçli hale gelmesiyle, gelecekte daha demokratik ve özgür bir dijital ekosistem inşa etme şansı artmaktadır.