İş Kazası ve Meslek Hastalığı

İş Kazası ve Meslek Hastalığı Alanında Genel Değerlendirme​

Türkiye’de Sosyal Güvenlik Hukuku kapsamında iş kazası ve meslek hastalığı kavramları, hem işçi sağlığının korunması hem de sosyal risklerin teminat altına alınması açısından büyük önem taşır. İşçinin bedensel ve ruhsal bütünlüğüne yönelen riskler, endüstriyel ilişkilerin kaçınılmaz sonucudur. Yasal düzenlemeler, bu risklerin gerçekleşmesi halinde sosyal güvenlik kapsamında ortaya çıkan hak ve yükümlülükleri ayrıntılı şekilde düzenlemiştir. Özellikle 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu (SSGSSK) ile 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, iş kazası ve meslek hastalığı konusunu esas alan temel mevzuatlardır.

Modern endüstriyel düzen içinde çalışma koşullarının giderek çeşitlenmesi, çalışma sürelerinin uzaması ve işin niteliğinin farklılaşması, iş kazası ve meslek hastalığı ile ilgili hukuki mekanizmaların daha etkin ve kapsamlı hale gelmesini gerekli kılmıştır. Bu durum, işverenler ve çalışanlar açısından risklerin belirlenmesi, önleyici tedbirlerin alınması ve sorumluluk paylaşımının netleştirilmesi gibi konuları gündeme getirir. Sosyal Güvenlik Hukuku, bu alanda gerçekleşen zararları öncelikle koruma ve önleme mekanizmasıyla sınırlandırmaya çalışmakta; zarar doğduğu takdirde ise mağdurun haklarını güvence altına almaktadır.

Bu metin kapsamında, iş kazası ve meslek hastalığının hukuki niteliği, kanuni dayanakları, ortaya çıkış koşulları, ilgili süreçler ve sonuçları ele alınmaktadır. Aynı zamanda işverenin ve çalışanın yükümlülükleri, yaptırımlar, hukuki ve idari süreçler ile yargısal uygulamalara da değinilmektedir.

Hukuki Kaynaklar ve Temel İlkeler​

İş kazası ve meslek hastalığı konusunda çeşitli ulusal ve uluslararası düzenlemeler bulunmaktadır. Türkiye’deki başlıca yasal kaynaklar şu şekildedir:

• 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu
• 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu
• 4857 sayılı İş Kanunu
• 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu (özellikle işverenin sorumluluğu ve kusur oranları bakımından)

Bunlara ek olarak, Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) sözleşmeleri ve Avrupa Birliği mevzuatı, Türkiye’nin iş sağlığı ve güvenliği politikalarına yön veren standartları içermektedir.

İş kazası ve meslek hastalığı konusunda temel ilkeler şu şekilde sıralanabilir:

• Önleme İlkesi: İşverenin, iş kazaları ve meslek hastalıklarını engellemek adına gerekli tüm tedbirleri alması esastır.
• Sorumluluk İlkesi: İşveren, yönetim hakkını kullanırken işçinin sağlığı ve güvenliği için gereken her türlü önlemi almakla yükümlüdür. Ayrıca çalışanlar da kendi sağlık ve güvenliklerine ilişkin kurallara uymak zorundadır.
• Sosyal Risk İlkesi: İş kazası veya meslek hastalığı, sosyal risk olarak kabul edilir ve oluştuğunda devlet eliyle sosyal güvenlik sistemi devreye girer.
• Tazmin Edicilik İlkesi: Çalışanın fiziksel veya ruhsal bütünlüğünün zarar gördüğü durumlarda, gerek maddi gerek manevi zararların giderilmesi için çeşitli tazminat yolları bulunmaktadır.

Hukuki düzenlemelerin temel amacı, iş kazası ve meslek hastalığının doğmadan önce önlenmesi, işyerlerinin güvenli hale getirilmesi ve çalışanların mağduriyetinin en aza indirilmesidir.

İş Kazası Kavramı​

Sosyal Güvenlik Hukuku’nda iş kazasının tanımı, 5510 sayılı Kanun’un 13. maddesinde yapılmıştır. Kanun, hangi durumların iş kazası sayılacağını açıkça belirtir. Buna göre iş kazasının ortaya çıkış koşulları, zaman ve mekân unsurları ile kazanın işverenin otoritesi altında gerçekleşip gerçekleşmediğine bağlıdır.

İş kazası, genel olarak çalışanların işyeri sınırları içinde ya da işin yürütümü sırasında uğradıkları veya işverenin yürütmekte olduğu iş nedeniyle gerçekleşen bedensel veya ruhsal zararlara yol açan olaylar olarak tanımlanır. Burada önemli olan husus, kazanın iş ile nedensellik (illiyet) bağı taşımasıdır.

İş Kazasının Unsurları​

Kanunlar ve yargı içtihatları doğrultusunda, bir olayın iş kazası sayılabilmesi için şu unsurları taşıması gerekir:

1. Sigortalı Olma Şartı: Olayın mağduru, 5510 sayılı Kanun’a göre sigortalı olmak zorundadır.
2. Zarar veya Ölüm Meydana Gelmesi: Kaza sonucu işçinin bedensel veya ruhsal bir zarara uğraması ya da ölmesi gerekir.
3. Olayın İşle İlgili Olması: Meydana gelen kazanın işin yürütülmesi sırasında veya işyeri sınırları içerisinde gerçekleşmesi esastır.
4. Ani ve Harici Etki: Kaza aniden gerçekleşen ve dıştan gelen bir etki sonucunda ortaya çıkmalıdır. Meslek hastalıklarıyla kıyaslandığında, iş kazası daha kısa süreli ve ani bir olaydır.
5. Nedensellik Bağı: Kaza ile meydana gelen zarar arasında hukuki ve fiili nedensellik bağı olmalıdır.

Bu unsurların her biri, iş kazasının tespiti sırasında dikkate alınmaktadır. Özellikle iş kazasının bildirilmesi ve sonrasında Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) tarafından yapılacak değerlendirmelerde de bu unsurlar ayrıntılı biçimde incelenir.

İş Kazasının Meydana Geliş Biçimleri​

İş kazası, farklı şekillerde meydana gelebilir. En yaygın senaryolar şu şekilde özetlenebilir:

• İşyeri Sınırları İçerisinde Gerçekleşen Kazalar: İşçinin, işin yapıldığı mekân içinde, işin yürütülmesi sırasında geçirdiği kazalar.
• İşveren Tarafından Görevlendirme Halinde Oluşan Kazalar: İşçinin, işverenin talimatı ile farklı bir lokasyona gidip gelirken kaza geçirmesi durumları (servis kazası vb.).
• Mola ve Dinlenme Sürecinde Oluşan Kazalar: İşyerindeki yemek veya dinlenme molası sırasında, işverenin sağladığı alanlarda gerçekleşen kazalar.
• Mesleki Faaliyetlere Eşlik Eden Sosyal Etkinlikler Sırasında Meydana Gelen Kazalar: Bazı durumlarda, işverenin onayıyla yapılan sosyal faaliyetler de iş kazası kapsamına girebilir.

Uygulamada en çok tartışma yaratan konulardan biri, servis kazalarıdır. İşçinin, işveren tarafından tahsis edilen bir servisle işe gidip gelirken yaşadığı kazalar da iş kazası olarak nitelendirilir.

İş Kazasının Kanuna Göre Bildirimi ve Sorumluluklar​

5510 sayılı Kanun’un 13. maddesi ve devamında, iş kazasının bildirimi zorunluluğu düzenlenmiştir. Buna göre:

• İşverenin Bildirim Yükümlülüğü: İş kazasının meydana geldiği tarihten itibaren en geç üç iş günü içinde, SGK’ya bildirim yapmak işverenin yükümlülüğündedir.
• Sağlık Hizmet Sunucularının Bildirimi: Kazazedenin tedavi gördüğü hastaneler veya sağlık birimleri de iş kazasını SGK’ya bildirmekle yükümlüdür.
• Çalışanın veya Yakınlarının Bildirimi: İşverenin bildirim yapmaması halinde, çalışan veya yakınları da kuruma bildirimde bulunabilir.

Bildirim yapılmaması veya geciktirilmesi halinde işveren idari para cezası ile karşı karşıya kalabilir. Ayrıca iş kazasının geç bildirilmesi sonucu Kurum’un uğradığı zararlar da işverenden talep edilebilir. Bu nedenle işverenlerin kazayı zamanında ve doğru biçimde bildirmesi son derece önemlidir.

Meslek Hastalığı Kavramı​

Meslek hastalığı, çalışanın yaptığı iş veya maruz kaldığı çalışma koşulları nedeniyle zamanla gelişen, ruhsal veya bedensel arızalarla kendini gösteren, işin niteliğinden kaynaklanan hastalıklardır. 5510 sayılı Kanun, meslek hastalığını “sigortalının çalıştığı veya yaptığı işin niteliğinden dolayı tekrarlanan bir nedenle veya işin yürütüm koşulları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, bedensel veya ruhsal engellilik hâli” şeklinde tanımlamıştır.

Meslek hastalıklarının ayırt edici yönü, aniden gerçekleşmeyip, belirli bir süre zarfında yavaş yavaş ortaya çıkması ve işin niteliklerinden kaynaklanmasıdır. Bu yönüyle iş kazasından ayrılır.

Meslek Hastalığının Ortaya Çıkış Koşulları​

Meslek hastalığının tespiti için dikkate alınan başlıca hususlar şunlardır:

1. Sigortalı Olma Zorunluluğu: Hastalığa yakalanan kişinin, 5510 sayılı Kanun kapsamında sigortalı olması gerekir.
2. İşin Niteliğinden Kaynaklanan Sebep: Hastalığın ortaya çıkışı, doğrudan işin niteliği veya işin yürütülmesi ile bağlantılı olmalıdır.
3. Tekrarlanan veya Süreklilik Arz Eden Etken: Hastalığın ani bir dış etkiden ziyade, süreklilik veya düzenli maruz kalma sonucu meydana gelmesi beklenir.
4. Nedensellik Bağı: Hastalık ile iş koşulları arasında doğrudan bağ bulunmalıdır.
5. SGK Tespiti: Meslek hastalıklarının tanı ve tescil süreçleri SGK tarafından yürütülür. Kurum, işyeri hekimliği raporu, meslek hastalıkları hastanelerinin raporları ve diğer ilgili belgeler ışığında değerlendirme yapar.

Meslek hastalığının hangi aralıklarla ve nasıl belirleneceği hususu, ilgili yönetmeliklerde ve SGK’nın uygulamaya dönük genelgelerinde yer alır. Özellikle İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu çerçevesinde işverenin risk değerlendirmesi yapması ve çalışanların sağlık gözetimine tabi tutulması, meslek hastalıklarının erken teşhisinde önemli rol oynar.

Meslek Hastalığının Sınıflandırılması​

Çeşitli faktörlere bağlı olarak farklı türde meslek hastalıkları mevcuttur. Uluslararası standartlar ve Türkiye’deki uygulamalar genellikle şu sınıflandırmaları yapar:

• Kimyasal Kökenli Hastalıklar: Zararlı kimyasal maddelere maruz kalan çalışanlarda gelişen hastalıklar (solunum yolu rahatsızlıkları, kimyasal yanıklar vb.).
• Fiziksel Kökenli Hastalıklar: Gürültü, titreşim, radyasyon, aşırı sıcak veya soğuk ortam gibi fiziksel etkenlere maruz kalma sonucu oluşan rahatsızlıklar.
• Biyolojik Kökenli Hastalıklar: Bakteri, virüs veya mantar gibi biyolojik ajanlara maruz kalan çalışanlarda ortaya çıkan hastalıklar.
• Ergonomik veya Kas-İskelet Sistemi Rahatsızlıkları: Tekrarlayan hareketler, yanlış duruş, aşırı yük kaldırma gibi faktörlerden kaynaklanan mesleki hastalıklar (bel ve boyun fıtıkları vb.).
• Psikososyal Risk Kaynaklı Hastalıklar: Aşırı stres, mobbing, işyerindeki psikolojik baskılar gibi unsurlardan kaynaklanabilen ruhsal rahatsızlıklar.

SGK, meslek hastalıklarının tespiti için “Meslek Hastalıkları Listesi”ni esas alır. Bu listede hastalıkların sınıflandırılması ve tespit yöntemleri belirtilmiştir. Yine de listede yer almayan, fakat bilimsel olarak işin niteliğinden kaynaklandığı kanıtlanabilen rahatsızlıklar da meslek hastalığı kabul edilebilir.

Tespit Süreci ve Yükümlülükler​

Meslek hastalığının tespiti, genellikle şu süreçleri içerir:

• Ön Tanı ve İşe Uygunluk Değerlendirmesi: İş yeri hekimi veya çalışan tarafından seçilen sağlık kuruluşlarında yapılan ilk muayeneler.
• Uzman Raporu: Meslek hastalıkları hastaneleri veya yetkilendirilmiş sağlık kuruluşlarının raporu esastır.
• SGK’ya Bildirim ve İnceleme: Hastalık tespitinin ardından SGK, işyeri kayıtlarını ve raporları inceleyerek meslek hastalığı niteliğini onaylar veya reddeder.
• Çalışanın Hakları: Meslek hastalığı tescil edilirse sigortalı, geçici iş göremezlik ödeneği, sürekli iş göremezlik geliri gibi haklardan yararlanabilir.
• İşverenin Yükümlülükleri: İşveren, mevzuata uygun şekilde risk değerlendirmesi yapmak ve gerekli koruyucu önlemleri almakla mükelleftir. İhmal veya kusur halinde maddi ve idari yaptırımlarla karşılaşabilir.

Bu süreçte, çalışanın mesleki geçmişi ve maruziyet süresi gibi etkenler büyük önem taşır. Meslek hastalığının ortaya çıkışı zaman alabileceğinden, işçinin önceki iş yerlerindeki çalışma koşulları da inceleme konusu yapılabilir.

İşveren ve Çalışan Açısından Sorumluluklar​

İş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması, hem işverenin hem de çalışanın ortak yükümlülüğüdür. Hukuki bağlamda işveren, daha geniş bir sorumluluk taşır çünkü yönetim ve denetim hakkı kendisindedir.

İşverenin Yükümlülükleri​

6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ve 4857 sayılı İş Kanunu ile belirlenmiş olan bazı temel sorumluluklar şunlardır:

1. Önleyici Tedbirleri Alma: İşveren, işyerinde iş kazaları ve meslek hastalıklarının meydana gelmesini önlemek için gerekli her türlü tedbiri almalı, araç ve gereçleri eksiksiz bulundurmalıdır.
2. Eğitim ve Bilgilendirme Sağlama: Çalışanlara, yaptıkları işe uygun şekilde iş sağlığı ve güvenliği eğitimleri vermek, uyarı levhaları ve kılavuzlarla riskleri açıklamak zorundadır.
3. Koruyucu Donanım Temini: İşin niteliğine göre gerekli kişisel koruyucu donanımları (KKD) sağlamak ve kullanımını denetlemekle yükümlüdür.
4. Risk Değerlendirmesi Yapma: İşyerinin risk analizini yaptırmak, tehlike sınıfını belirlemek ve raporları muhafaza etmekle sorumludur.
5. Çalışanların Sağlık Gözetimini Sağlama: Periyodik sağlık kontrolleri ve muayenelerin yapılmasını temin etmelidir.
6. İş Kazası ve Meslek Hastalığı Bildirimi: Kanunda belirtilen süreler içinde SGK’ya ve ilgili mercilere bildirim yapması gerekir.
7. İş Güvenliği Uzmanı ve İşyeri Hekimi İstihdamı: Tehlike sınıfına ve çalışan sayısına uygun biçimde iş güvenliği uzmanı, işyeri hekimi ve diğer sağlık personeli çalıştırmalıdır.

İşverenin bu yükümlülüklere uymaması halinde, hem idari para cezası hem de ceza hukuku bağlamında sorumluluk söz konusu olabilir. Ayrıca işverenin kusurlu davranışı nedeniyle iş kazası veya meslek hastalığı oluşmuşsa, işçi veya SGK tarafından işverene rücu davası açılabilir.

Çalışanın Yükümlülükleri​

Çalışan da iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için birtakım sorumluluklara sahiptir:

• İşyerindeki iş sağlığı ve güvenliği talimatlarına uymak.
• Kullanımı zorunlu olan kişisel koruyucu donanımları kullanmak.
• İşverenin sunduğu eğitimlere katılmak ve öğrendiklerini uygulamak.
• Tehlikeli bir durum tespit ettiğinde işvereni veya yetkilileri haberdar etmek.

Çalışanın bu kurallara uymaması, meydana gelen zararın artmasına veya kazanın oluşumuna katkıda bulunduysa, işverenin sorumluluğu hafifleyebilir. Ancak tüm bunlar, işverenin asli önleme yükümlülüğünü ortadan kaldırmaz.

İş Kazası ve Meslek Hastalığı Sonucunda Ortaya Çıkan Haklar​

İş kazası veya meslek hastalığı neticesinde sigortalı çalışanlar ile hak sahipleri çeşitli haklardan yararlanabilirler. Bu haklar hem sosyal güvenlik mevzuatından hem de borçlar hukuku ilkelerinden doğar.

Sosyal Güvenlik Hakları​

5510 sayılı Kanun’un tanımladığı çerçevede, iş kazası ve meslek hastalığı geçiren çalışana veya hak sahiplerine ödenebilecek yardımlar şunlardır:

• Geçici İş Göremezlik Ödeneği: Çalışan, iş kazası veya meslek hastalığı nedeniyle geçici süreyle çalışamaz hale geldiğinde, SGK’dan geçici iş göremezlik ödeneği alır.
• Sürekli İş Göremezlik Geliri: Çalışanın iş gücü kaybı kalıcı hale gelmişse, çalışma gücündeki kayıp oranına bağlı olarak sürekli iş göremezlik geliri bağlanır.
• Ölüm Geliri veya Aylığı: İş kazası veya meslek hastalığı nedeniyle çalışanın vefatı halinde, hak sahiplerine gelir veya aylık bağlanabilir.
• Evlenme Ödeneği ve Cenaze Ödeneği: Çalışanın ölüm durumunda hak sahiplerine cenaze ödeneği, evlenme durumunda ise bazı koşullarda evlenme ödeneği verilebilir.

Bu yardımların miktarı ve şartları, mevzuatta belirlenmiş prim ödeme gün sayıları, sigortalılık statüsü ve iş gücü kayıp oranı gibi kriterlere göre değişir.

Tazminat Hakları​

Borçlar Hukuku ve İş Hukuku ilkeleri uyarınca iş kazası veya meslek hastalığı nedeniyle zarara uğrayan çalışan, işverene veya ilgili üçüncü kişilere karşı maddi ve manevi tazminat taleplerinde bulunabilir.

• Maddi Tazminat: Çalışanın tedavi masrafları, çalışma gücü kaybından kaynaklanan zararları ve diğer maddi kayıplar bu kapsama girer.
• Manevi Tazminat: Bedensel veya ruhsal bütünlüğü zedelenen çalışanın duyduğu elem, acı ve ıstırap nedeniyle manevi tazminat talebi söz konusu olabilir.
• Destekten Yoksun Kalma Tazminatı: Çalışanın ölümü durumunda, bakmakla yükümlü olduğu kişilerin maddi kaybı destekten yoksun kalma tazminatı olarak talep edilebilir.

Tazminat davalarında, işverenin kusur oranı, iş sağlığı ve güvenliği önlemlerine uyum durumu, çalışanın ihmali veya kusuru gibi etkenler dikkate alınır. SGK’nın yaptığı ödemeler, işverene rücu edilebilir. Bu durumda işveren, SGK’nın sigortalıya veya hak sahiplerine ödediği tutarların bir kısmını veya tamamını karşılamak zorunda kalabilir.

İdari ve Cezai Sorumluluklar​

İş kazası veya meslek hastalığı meydana geldiğinde, sadece tazminat ve sosyal güvenlik hakları değil aynı zamanda idari ve cezai sorumluluklar da gündeme gelebilir.

İdari Sorumluluklar​

6331 sayılı Kanun ve ilgili yönetmeliklerle belirlenen yükümlülüklere uymayan işverenler hakkında Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı müfettişleri veya yetkili denetim elemanları tarafından idari para cezası uygulanabilir. Bu idari para cezaları;

• İş güvenliği uzmanı veya işyeri hekimi bulundurmamak,
• Risk değerlendirmesi yapmamak,
• Eğitim ve bilgilendirme yükümlülüklerini yerine getirmemek,
• Kişisel koruyucu donanım temin etmemek,
• İş kazası veya meslek hastalığı bildirimlerini süresinde yapmamak

gibi eylemlerle bağlantılı olabilir. Ayrıca işverenin, tespit edilen eksiklikleri gidermesi için belirli bir süre de verilebilir. Bu süre içinde yükümlülüklerini yerine getirmeyen işverenler, daha ağır para cezalarıyla karşılaşabilir veya işyerlerinin faaliyetleri durdurulabilir.

Cezai Sorumluluklar​

İş kazası veya meslek hastalığı sonucunda işçinin ölümü ya da ağır yaralanması söz konusu olduğunda, Türk Ceza Kanunu uyarınca taksirle yaralama veya taksirle öldürme suçlarından dolayı ceza soruşturması gündeme gelebilir. İşverenin, gerekli önlemleri almaması nedeniyle ihmali bir davranışla işçinin zarar görmesine yol açması, ceza sorumluluğu doğurabilir.

Cezai sorumluluğun belirlenmesi için şu noktalar önem taşır:

• İşverenin İhmali veya Kastı: Özellikle kast ya da olası kast boyutu varsa ceza ağırlaşabilir.
• İşveren Dışındaki Sorumlular: İş güvenliği uzmanı, işyeri hekimi veya diğer yöneticilerin de kusura dayalı sorumlulukları olabilir.
• Yargısal Süreç: Cezai soruşturmada kusur oranını belirlemede bilirkişi raporları, işyeri denetim tutanakları ve SGK incelemeleri kullanılır.

Çalışanın da kendine ait kusurları bulunuyorsa, bu durum ceza yargılamasında ceza sorumluluğunun derecesini etkileyebilir.

İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi​

6331 sayılı Kanun, işyerlerinin büyüklüğüne ve tehlike sınıfına göre bir iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi kurmalarını öngörür. Bu sistemin temel hedefi, iş kazası ve meslek hastalığı risklerini minimize etmektir.

Risk Değerlendirmesi ve Kontrolü​

İşveren, işyerindeki tehlikeleri tespit etmek, riskleri analiz etmek ve uygun kontrol önlemlerini belirlemek için risk değerlendirmesi yapmalıdır. Risk değerlendirme sürecinde şu adımlar izlenir:

1. Tehlikelerin Tanımlanması: İş yerinde var olan veya ortaya çıkabilecek potansiyel tehlike kaynaklarının belirlenmesi.
2. Risk Analizi: Tehlikelerin meydana gelme olasılığı ve muhtemel sonuçlarının değerlendirilmesi.
3. Önlemlerin Belirlenmesi: Riskleri ortadan kaldırmak veya kabul edilebilir seviyeye indirmek için alınacak önlemlerin saptanması.
4. Dokümantasyon: Tüm süreçlerin yazılı hale getirilmesi ve periyodik olarak güncellenmesi.
5. Eğitim ve Uygulama: Riskleri önleyici tedbirlerin hayata geçirilmesi ve çalışanların bu konuda eğitilmesi.

Risk değerlendirmesi, sürekli güncellenmesi gereken bir süreçtir. İşyerinde yeni makine, yeni teknoloji veya üretim değişiklikleri olduğunda risk değerlendirmesinin tekrarlanması gerekir.

İş Güvenliği Uzmanları ve İşyeri Hekimleri​

İşveren, işyeri tehlike sınıfına göre yeterli sayıda iş güvenliği uzmanı ve işyeri hekimiyle çalışmak zorundadır. Bu uzmanların görev ve sorumlulukları şunları içerir:

• İş Güvenliği Uzmanları: Risk değerlendirmesini yapmak veya yapılmasına yardımcı olmak, iş kazası ve meslek hastalığı analizlerini yürütmek, eğitim vermek, iç denetimleri koordine etmek.
• İşyeri Hekimleri: Çalışanların sağlık gözetimini yapmak, periyodik muayeneleri gerçekleştirmek, meslek hastalıklarının erken teşhisine yönelik çalışmalar yürütmek, ilk yardım hizmetlerini organize etmek.

Bu profesyonellerin rapor ve önerileri doğrultusunda işveren, işyerinde gerekli düzenlemeleri yaparak iş kazası ve meslek hastalığı risklerini en aza indirmeye çalışır.

Hukuki Süreç ve Yargısal Uygulamalar​

İş kazası veya meslek hastalığı sonrası ortaya çıkan uyuşmazlıklarda hem SGK nezdinde idari işlemler hem de iş mahkemelerinde veya asliye hukuk/ceza mahkemelerinde davalar söz konusu olabilir.

İdari Süreçler​

İş kazası veya meslek hastalığı bildiriminin yapılmasıyla birlikte SGK, gerekli incelemeleri başlatır. Tutanaklar, hastane raporları ve işyeri denetim raporları incelenir. SGK, olayın iş kazası veya meslek hastalığı olup olmadığına dair bir karar verir. Sigortalı veya işveren bu karara itiraz etmek isterse Sosyal Sigorta Yüksek Sağlık Kurulu’na başvurabilir. Yine de Kurul kararlarına karşı yargı yolu açıktır.

Yargısal Uygulama​

Taraflar arasındaki uyuşmazlık iş mahkemeleri ya da genel yargı yeri olan asliye hukuk mahkemelerinde görülür. Dava türleri şunları kapsayabilir:

• Tespit Davaları: Bir olayın iş kazası olup olmadığının tespiti, meslek hastalığının varlığının belirlenmesi için açılır.
• Rücu Davaları: SGK’nın, işverene veya kusurlu üçüncü kişilere yaptığı ödemeler dolayısıyla yönelttiği davalardır.
• Tazminat Davaları: Maddi ve manevi zararların tazmini için açılan davalar.
• Cezai Davalar: Taksirle yaralama veya öldürme suçlamasıyla açılan ceza davaları.

Mahkemeler, bilirkişi incelemelerine başvurur ve kazanın meydana geldiği şartları, işverenin ve çalışanın kusur durumlarını ayrıntılı biçimde değerlendirir. Mahkemenin vereceği karar, hem maddi hem de manevi tazminat sorumluluğunu belirler. Ayrıca SGK’nın rücu hakkını da etkileyebilir.

İş Kazası ve Meslek Hastalığını Önleme Yöntemleri​

İş kazası ve meslek hastalığı, hem birey hem de toplum açısından ağır bedeller doğurur. Önleyici yaklaşımlar, bu zararların ortaya çıkmasını engellemek veya en aza indirmek için kritik önemdedir.

Teknolojik ve Mühendislik Önlemleri​

Gelişen teknoloji sayesinde işyerlerinde tehlikeli görevlerin makineler veya robotlar tarafından yapılması mümkündür. Bu yöntem, çalışanların tehlikeli ortamlara maruz kalmasını azaltır. Aynı zamanda ergonomik tasarımlar, otomasyon sistemleri ve güvenlik sensörleri gibi çözümlerle kazaları önlemek daha kolay hale gelir.

Mühendislik önlemleri, risk kaynağını tamamen ortadan kaldıracak veya etkisini minimuma indirecek tasarım değişikliklerini kapsar. Örneğin, gürültülü ortamlarda ses emici paneller kullanmak ya da kimyasallarla çalışan bir üretim hattında kapalı devre sistemler kurmak, meslek hastalıklarını önlemede etkili olabilir.

Yönetimsel ve Organizasyonel Önlemler​

İş sağlığı ve güvenliği kültürünün işyeri yönetiminin tüm kademelerine yerleşmesi gerekir. Bu bağlamda:

• İşin planlanması ve üretim süreçlerinin tasarımı aşamalarında iş sağlığı ve güvenliği uzmanlarının görüşlerinin alınması.
• İşyerinde düzenli iç denetim mekanizmalarının oluşturulması.
• Çalışanların katılımını teşvik eden komitelerin aktif hale getirilmesi (İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulu gibi).
• Düzenli eğitim programları ve tatbikatların yapılması (yangın tatbikatı, tahliye tatbikatı vb.).

Yönetimsel önlemler, işyerinde güvenli bir çalışma ortamı için prosedürler, talimatlar ve kurumsal politikalar geliştirmeye dayanır.

Eğitim ve Farkındalık Çalışmaları​

Eğitim, iş kazası ve meslek hastalığı risklerini azaltmada kilit role sahiptir. Çalışanlar, yaptıkları işin riskleri ve alınması gereken önlemler hakkında ne kadar çok bilgi sahibi olurlarsa, kazaların önlenmesi de o denli kolaylaşır. Eğitimde dikkat edilmesi gereken noktalar:

• İşe Özgü Eğitimler: Özellikle tehlike sınıfı yüksek sektörlerde (madencilik, inşaat, kimya vb.) çalışanların, spesifik risklere karşı eğitilmesi.
• Sürekli Gelişim ve Güncelleme: Mevzuat veya teknoloji değiştikçe eğitim içeriklerinin yenilenmesi.
• Farklı Öğrenme Yöntemleri: Sınıf içi eğitimler, online platformlar, uygulamalı atölyeler, simülasyon sistemleri.
• Dil ve Kültürel Farklılıklar: Yabancı uyruklu işçiler veya farklı okuryazarlık düzeyindeki çalışanlar için eğitimin erişilebilir olması.

Eğitim seferberliği, yasal bir zorunluluğun ötesinde, kurumsal bir kültür inşasıdır. Bu kültürün oluşması, sadece işverenin çabasıyla değil, sendikalar, meslek odaları ve devlet kurumlarının ortak çalışmasıyla sağlanır.

Motivasyon ve Teşvik Sistemleri​

İşyerinde kaza sayısının azaltılması veya belirli bir dönem kaza yaşanmaması gibi hedefler, çalışanları ve yönetimi motive edecek ödül veya prim sistemleriyle desteklenebilir. Ayrıca iş sağlığı ve güvenliği başarılarını ölçmek, raporlamak ve kamuoyuyla paylaşmak, kurumsal imaj açısından da fayda sağlar.

Çalışanların ihbar mekanizmalarını etkin kullanması, işyerindeki eksiklikleri daha hızlı tespit etme olanağı sunar. Şeffaf ve kapsayıcı bir yönetim anlayışı, iş kazası ve meslek hastalıklarıyla mücadelede etkin bir araçtır.

Uluslararası Düzenlemeler ve Standartlar​

ILO’nun (Uluslararası Çalışma Örgütü) iş sağlığı ve güvenliği alanında çeşitli sözleşmeleri bulunmaktadır. Türkiye’nin onayladığı sözleşmeler, ulusal mevzuatı şekillendirmede belirleyicidir. Özellikle ILO’nun 155 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği ve Çalışma Ortamına İlişkin Sözleşmesi, devletlerin mevzuat düzenlemesinde çerçeve görevi görür.

Ayrıca Avrupa Birliği müktesebatına uyum sürecinde çıkarılan yönetmelikler de iş sağlığı ve güvenliği standartlarını yükseltmeyi amaçlar. EN ve ISO standartları, işyerlerine yönelik gönüllü uyum mekanizmalarını da teşvik eder. ISO 45001 gibi standartlar, iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemleri için rehber niteliğindedir.

Bu uluslararası düzenlemeler ve standartlar, Türkiye’deki iş kazası ve meslek hastalığı politikalarının geliştirilmesine ve yeni stratejilerin belirlenmesine ışık tutar. Özellikle çok uluslu şirketlerde ve büyük ölçekli projelerde, uluslararası standartlara uyum, kurumsal zorunluluk olarak görülmektedir.

Ekonomik ve Sosyal Etkiler​

İş kazaları ve meslek hastalıkları, sadece mağdur ve ailesi açısından değil, işveren ve tüm toplum açısından da önemli maliyetler doğurur. Bu maliyetler, doğrudan ve dolaylı olmak üzere iki başlıkta incelenir:

• Doğrudan Maliyetler: Tedavi masrafları, tazminatlar, SGK’nın yaptığı ödemeler, idari para cezaları vb.
• Dolaylı Maliyetler: Üretimde aksamalar, iş gücü kaybı, itibar kaybı, yeni çalışanların eğitimi ve işe adaptasyonu gibi giderler.

İş kazaları ve meslek hastalıklarının azaltılması, verimliliği ve işgücü kalitesini artırır. Öte yandan, çalışanların sağlık ve güvenliklerinin güvencede olması, işyerinde motivasyon ve bağlılığı güçlendirdiğinden, işletmelerin rekabet gücü de artar. Bu nedenle iş sağlığı ve güvenliğine yapılan yatırımlar, uzun vadede hem ekonomik hem de sosyal refahı yükselten bir etkiye sahiptir.

Sektörel Uygulamalar ve Riskler​

Her sektörün kendine özgü riskleri bulunmaktadır. Bazı sektörler, diğerlerine oranla daha tehlikeli kabul edilir. Örneğin:

• Madencilik Sektörü: Yer altı çalışma koşulları, grizu patlamaları, göçük riski, toz ve gaz maruziyeti gibi yüksek risk faktörleri içerir.
• İnşaat Sektörü: Yüksekte çalışma, ağır yük taşıma, iskele kurulumu, elektrik kaynaklı riskler ve düşme tehlikeleri barındırır.
• Kimya ve Petrokimya Sektörü: Yanıcı, patlayıcı ve toksik maddelerle çalışma, sızıntı ve patlama riskleri söz konusudur.
• Sağlık Sektörü: Bulaşıcı hastalıklar, biyolojik ajanlara maruziyet, uzun çalışma saatleri ve duygusal stres faktörleri.
• Tarım ve Orman Sektörü: Uzun süreli güneş ışığı, tarım ilaçları, ağır ekipman kullanımı ve mevsimsel zorluklar.

Bu sektörlerde iş kazası ve meslek hastalığı riskini azaltmak için sektöre özel düzenlemeler, eğitimler ve teknolojik yatırımlar gereklidir.

Yargı Kararlarında Öne Çıkan Hususlar​

Yüksek mahkemelerin, özellikle Yargıtay’ın iş kazası ve meslek hastalığına ilişkin birçok emsal niteliğinde kararı vardır. Bu kararlarda şu hususlar ön plana çıkar:

• Kusur Oranı Tespiti: Mahkemeler, işverenin ve çalışanın kusurunu ayrı ayrı değerlendirir. Bir kısım davada, işçinin “ağır kusuru” tazminat sorumluluğunu azaltabilir veya ortadan kaldırabilir.
• İlliyet Bağı: İş kazası veya meslek hastalığı sonucunda ortaya çıkan zararın, işin ifasıyla veya işin niteliğiyle bağlantılı olması aranır.
• İşverenin Özen Yükümlülüğü: Yeterli uyarı levhası, eğitim, koruyucu ekipman temini gibi önlemlerin alınıp alınmadığı incelenir.
• Meslek Hastalığı Süreçleri: Özellikle uzun süreli maruziyet gerektiren hastalıklarda, tespitin nasıl yapılacağı ve hangi belgelerin esas alınacağına dair ilkeler belirlenir.
• İşverenin Denetim Yükümlülüğü: Teknik önlemlerin yanında, işverenin denetim mekanizmalarını kurup kurmadığına bakılır.

Bu yargı kararları, işverenlerin iş sağlığı ve güvenliği uygulamalarını somutlaştırarak geliştirmelerini teşvik edici niteliktedir.

Değerlendirmeler​

İş kazası ve meslek hastalığı kavramları, ülkemizde sosyal güvenlik sisteminin en kritik konularından biridir. Kanuni düzenlemeler, uluslararası standartlarla uyumlu şekilde geliştirilerek işverenlerin ve çalışanların sorumluluklarını netleştirmiştir. Buna rağmen uygulamada hâlâ pek çok sorun ve eksiklik mevcuttur.

Önleyici politikaların hayata geçirilmesi, risk değerlendirmelerinin daha etkin yapılması ve çalışanların bilinçlendirilmesi, kazaların ve hastalıkların azalmasında kilit önemdedir. İlgili tüm paydaşların (devlet, işveren, çalışan, sendika, meslek odaları) ortak çaba göstermesi gerekir. İş sağlığı ve güvenliği kültürünün toplumsal olarak benimsenmesi ise, yalnızca cezai veya idari yaptırımların ötesine geçen bir anlayış dönüşümünü zorunlu kılar.

Sosyal Güvenlik Hukuku’nda sağlanan güvenceler, olay meydana geldikten sonraki iyileştirici mekanizmalardır. Ancak ideal yaklaşım, risklerin önlenmesi ve çalışma hayatının güvenli hale getirilmesidir. Bu alanda sürekli izleme, raporlama, eğitim ve teknolojik yatırımlar yapıldıkça, iş kazası ve meslek hastalığına bağlı kayıplar azalacaktır. İşverenin, çalışanların ve devlet kurumlarının bilinçli işbirliği, hem ekonomik hem de sosyal bakımdan kalıcı bir gelişim sağlayabilir.