Karasuları ve Mavi Vatan Kavramı

Karasuları ve Mavi Vatan Kavramı​

Tarihsel Arka Plan ve Kuramsal Temeller​

Deniz hukuku, devletlerin denizlerdeki egemenlik yetkilerini, haklarını ve yükümlülüklerini düzenleyen geniş bir hukuk dalıdır. Karasuları ve “Mavi Vatan” kavramı, bu hukukun merkezinde yer alan iki önemli unsuru oluşturur. Denizlerin kullanımı, uluslararası ticaretin yanı sıra stratejik, ekonomik ve askeri çıkarlar açısından da kritik bir rol oynar. Bu nedenle tarihin çok eski dönemlerinden beri devletler, kıyılarından itibaren belli mesafelere kadar uzanan sularda egemenlik iddialarında bulunmuştur. Orta Çağ’da deniz egemenliği kavramının temelleri atılırken, 17. yüzyılda Hugo Grotius gibi düşünürler “açık denizlerin özgürlüğü” (mare liberum) fikrini ortaya koymuş, buna karşılık John Selden gibi kuramcılar “kapalı deniz” (mare clausum) anlayışıyla bazı deniz alanlarının egemen güçler tarafından kapatılabileceği görüşünü öne çıkarmıştır.

Deniz hukuku alanında temel dönüm noktalarından biri, uluslararası toplumun deniz alanlarının düzenlenmesi gerektiği yönündeki mutabakatı sonucu ortaya çıkan çeşitli sözleşmelerdir. Bu sözleşmeler arasında 1958 Cenevre Deniz Hukuku Sözleşmeleri ile 1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi (United Nations Convention on the Law of the Sea – UNCLOS) öne çıkar. Devletlerin karasuları, bitişik bölge, kıta sahanlığı ve münhasır ekonomik bölge (MEB) gibi çeşitli deniz alanlarına ilişkin hakları ve yükümlülükleri bu sözleşmelerle büyük ölçüde tanımlanmıştır.

Karasuları, bir kıyı devletinin kara ülkesine bitişik olan deniz alanlarını ifade eder. Bu alanlar uluslararası hukuka göre belirli bir genişlikte (genellikle 12 deniz mili) tanımlanır. Devletlerin bu alan üzerindeki egemenlik hakları, hava sahasını ve deniz yatağını da kapsayacak şekilde oldukça geniştir. Uluslararası teamül hukuku ve UNCLOS, bu alanın kullanımı, seyir serbestisi ve çevresel yönetim dâhil olmak üzere çeşitli ayrıntıları düzenler.

Türkiye’de ise “Mavi Vatan” kavramı, son dönemlerde özellikle Doğu Akdeniz’deki enerji kaynakları ve kıta sahanlığı anlaşmazlıkları çerçevesinde ulusal güvenlik ve egemenlik tartışmalarında önemli bir söylem olarak öne çıkmıştır. Bu kavram, deniz alanlarıyla ilgili hak ve çıkarların korunması amacıyla askeri, diplomatik ve hukuki açılardan geniş bir stratejiyi ifade eder. Her ne kadar terim son yıllarda popülerlik kazanmış olsa da, özünde yüzyıllar boyunca devletlerin deniz egemenlik hakları için verdikleri mücadelenin devamı niteliğindedir.

Karasularının Tanımı ve Belirlenmesi​

Karasuları, bir kıyı devletinin en temel deniz alanı statüsünü yansıtır. Uluslararası hukuka göre, bu alan kıyı devletinin kara egemenliğinin uzantısı olarak kabul edilir ve devletin sahil şeridinden genellikle 12 deniz miline kadar açılan kısmını kapsar. Karasularının belirlenmesinde kullanılan en önemli referans, UNCLOS’ta öngörülen ölçütlerdir. Devletler, esas hat (baseline) olarak adlandırılan kıyı çizgisinden bu 12 deniz milini ölçerek karasularını tanımlar. Bu sürecin bazı istisnaları ve özel durumları da mevcuttur:

• Koyların ve haliçlerin özel statüsü
• Takımada devletlerine özgü farklı düzenlemeler
• Tarihsel haklar nedeniyle ortaya çıkan istisnalar

Türkiye gibi karmaşık kıyı çizgilerine sahip devletlerde ise karasularının ölçümü için düz esas hatlar (straight baselines) kullanılabilir. Özellikle Ege Denizi gibi yoğun adalar ve girintili çıkıntılı kıyılar barındıran bölgelerde, hangi esas hat yönteminin kullanılacağı büyük önem taşır. Ege Denizi’nde Türkiye ve Yunanistan arasında “karasularının genişliği ve yetki alanlarının sınırlandırılması” konusunda uzun yıllardır devam eden anlaşmazlıklar, bu karmaşıklığın somut bir örneğidir.

Karasuları içerisinde kıyı devletinin egemenliği, hem yüzey sularını hem de deniz yatağını ve hatta hava sahasını kapsar. Bu nedenle, bu alanda kıyı devletine ait gemilerin veya yabancı gemilerin seyri, balıkçılık hakları, deniz kirliliğinin önlenmesi ve cezalandırılması gibi konular tamamen devletin yetki alanına girer. Bununla birlikte uluslararası hukuk, “zararsız geçiş hakkı” (innocent passage) adı verilen bir konseptle, yabancı gemilerin barışçıl amaçlarla bu sulardan geçebilmesini güvence altına alır. Zararsız geçiş hakkı, karasularında transit geçişin silahlı tehdit ya da casusluk gibi eylemlerle veya çevreye zarar verecek tutumlarla baltalanmaması koşuluyla korunur.

Karasularının Hukuki Dayanakları ve Yetki Alanları​

Uluslararası deniz hukukunun temelini atan kurallardan en önemlileri, 20. yüzyılda yapılan çok taraflı sözleşmelerle belirginleşmiştir. 1958 tarihli Karasuları ve Bitişik Bölge Sözleşmesi ile 1982 tarihli UNCLOS, karasuları konusunda bağlayıcı hükümler getirir. Buna göre, kıyı devletinin karasuları üzerindeki yetkileri çok geniştir; bu alanda devlet, yasama, yargı ve icra yetkisini kullanabilir. Ancak uluslararası seyrüseferin korunması amacıyla “zararsız geçiş” ilkesi ve bazı çevresel düzenlemeler çerçevesinde sorumlulukları da bulunmaktadır.

Karasuları, kıyı devletinin denizlerdeki hakimiyet hakkının en somut biçimi olsa da, uluslararası ilişkilerde sık sık gerilime sebep olabilmektedir. Özellikle geniş adalar zincirine sahip devletlerde, her adanın etrafında 12 mil karasuları talep etmek, komşu devletlerle deniz alanı örtüşmelerine yol açar. Bu durum, hem savunma politikaları hem de doğal kaynak kullanımı açısından birçok sorunu beraberinde getirir.

Türkiye ve Yunanistan arasındaki Ege anlaşmazlığının önemli bir bölümü de karasularının genişliği konusuna dayanır. Türkiye, Ege Denizi’nde Yunanistan’ın karasularını 12 mile çıkarmasının “Casus Belli” yani savaş nedeni olarak görebileceğini açıklamıştır. Bu tutum, Ege Denizi’nde dengeli bir paylaşımın ve serbest seyrüseferin korunması amacıyla ileri sürülmekte, böylelikle Türkiye kendi kıyı güvenliği ve egemenlik alanını korumak istemektedir.

Mavi Vatan Kavramının Doğuşu ve Evrimi​

“Mavi Vatan” kavramı, Türkiye’de deniz yetki alanlarına ilişkin politikaların bütününü ifade eden bir stratejik vizyon olarak öne çıkar. Bu terim, Türk Deniz Kuvvetleri Komutanlığı bünyesinde, deniz jeopolitiği ve stratejisi konusunda çalışan bazı komutanlar ve akademisyenler tarafından ortaya atılmıştır. Kavram ilk kez kamuoyuna yansıdığında, Türkiye’nin denizlerdeki egemenlik haklarını, kıta sahanlığını, münhasır ekonomik bölgesini (MEB) ve hatta balıkçılık sahalarını da kapsayacak şekilde geniş bir vizyonu işaret etmekteydi.

Mavi Vatan; Karadeniz, Ege Denizi ve Doğu Akdeniz’i içine alan, Türkiye’nin kıyıdaş olduğu deniz alanlarında ulusal çıkarların korunması ve geliştirilmesini amaçlar. Özellikle enerji kaynaklarının önemi artmış ve Doğu Akdeniz’deki hidrokarbon rezervleri birçok ülkenin ilgisini çekmiştir. Bu jeopolitik rekabet ortamında Mavi Vatan yaklaşımı, Türkiye’nin denizlerdeki hak iddialarını ve deniz yetki alanlarını savunmak adına son derece belirgin bir ulusal strateji olarak gündeme gelmiştir.

Jeopolitik ve Jeostratejik Boyutlar​

Deniz alanları, yalnızca ekonomik kaynakların yönetimi değil, aynı zamanda stratejik açıdan önemli askeri koridorlar ve ulaşım ağlarıdır. Mavi Vatan kavramının bu kadar vurgulanmasının nedeni, Türkiye’nin coğrafi konumu itibarıyla üç denize (Karadeniz, Ege ve Akdeniz) kıyısı bulunması ve bu üç denizin de farklı jeopolitik dinamiklere sahip olmasıdır:

• Karadeniz: Kapalı veya yarı kapalı deniz statüsündeki Karadeniz’deki boğazlar, uluslararası ticaret ve enerji nakil hatları bakımından büyük öneme sahiptir. Montreux Boğazlar Sözleşmesi çerçevesinde Türkiye, boğazlar üzerinde denetim hakkını elinde bulundurur ve Karadeniz’e kıyıdaş ülkelerin deniz ulaştırması, bu sözleşme hükümlerine tabidir.
• Ege Denizi: Ada yoğunluğu ve tarihi anlaşmazlıklar nedeniyle Türkiye ile Yunanistan arasında sorunlu bir bölge olarak ön plana çıkar. Hem karasuları hem de kıta sahanlığı konularında iki ülke arasında uzun süredir çözüme kavuşmamış ihtilaflar mevcuttur.
• Doğu Akdeniz: Enerji kaynakları, doğalgaz boru hatları projeleri ve kıta sahanlığı anlaşmazlıkları bakımından son yıllarda giderek önem kazanan bir deniz alanıdır. İsrail, Mısır, Kıbrıs (GKRY) ve Yunanistan’ın bölgedeki sondaj faaliyetleriyle birlikte Türkiye, kendi MEB haklarını korumak ve uluslararası hukuka uygun sınırlandırmaları savunmak için diplomatik ve askeri açıdan çeşitli girişimlerde bulunmuştur.

Türkiye’nin denizlerdeki hak ve menfaatleri, bölgesel güç mücadelesinin bir yansımasıdır. Bu kapsamda, Mavi Vatan politikası sadece kıta sahanlığı veya MEB ilanıyla sınırlı kalmaz; aynı zamanda lojistik, savunma, donanma modernizasyonu ve uluslararası ittifaklar gibi çok boyutlu stratejik bir anlayışı da içinde barındırır.

Uluslararası Hukuk ve Deniz Yetki Alanları​

Karasuları, bitişik bölge, kıta sahanlığı ve münhasır ekonomik bölge gibi terimler, UNCLOS ile ayrıntılı şekilde düzenlenmiştir. UNCLOS’a göre:

1. Karasuları (Territorial Sea): Kıyıdan 12 deniz mili uzanan, kıyı devletinin tam egemenliğe sahip olduğu deniz alanlarıdır.
2. Bitişik Bölge (Contiguous Zone): 24 deniz miline kadar uzanabilen bu bölgede, kıyı devleti gümrük, sağlık, göç ve mali konularda denetim yetkisine sahiptir.
3. Münhasır Ekonomik Bölge (Exclusive Economic Zone – MEB): 200 deniz miline kadar uzanabilir ve kıyı devletine, doğal kaynakların araştırılması ve işletilmesi gibi ekonomik yetkiler tanır.
4. Kıta Sahanlığı (Continental Shelf): Kıyı devletinin kara jeolojik yapısının deniz altındaki uzantısıdır. Uluslararası hukuk uyarınca 200 deniz miline kadar veya kıta sahanlığının doğal sınırlarına kadar uzayabilir.

MEB ile kıta sahanlığı arasındaki temel fark, kıyı devletine tanınan egemen hakların niteliğinden kaynaklanır. Kıta sahanlığında devlet, deniz yatağı ve toprak altındaki kaynaklar üzerinde egemen haklara sahiptir. MEB’de ise balıkçılık ve diğer su üstü kaynaklarının işletilmesi de dâhil olmak üzere daha geniş bir yetki söz konusudur. Bununla birlikte her iki alanın belirlenmesinde de coğrafi koşullar, bitişik devletlerle yapılacak anlaşmalar ve uluslararası mahkeme kararları büyük önem taşır.

Türkiye’nin Mavi Vatan stratejisinde temel unsurlardan biri de kendi kıta sahanlığını ve muhtemel MEB sınırlarını komşu ülkelerle müzakereler yoluyla belirlemek ve bu alanlarda faaliyet yürütmektir. 2019 yılında Libya ile imzalanan deniz yetki alanları sınırlandırma anlaşması, Türkiye’nin Doğu Akdeniz’de ilan ettiği bir hukuki pozisyon olarak büyük yankı uyandırmıştır. Bu anlaşmaya göre, Türkiye ve Libya arasında çizilen sınır, Yunanistan ve Kıbrıs (GKRY) gibi ülkelerin iddialarıyla çakışmaktadır. Dolayısıyla anlaşma, bölgedeki gerginliği artıran bir adım olarak değerlendirilirken, Türkiye açısından Mavi Vatan politikalarının sahadaki somut yansıması şeklinde görülmüştür.

Enerji Kaynakları ve Deniz Jeopolitiği​

Günümüzde deniz alanlarının önemi, büyük oranda enerji kaynaklarının keşfi ve işletilmesiyle ilişkilidir. Deniz altı hidrokarbon rezervleri, ekonomik değeri yüksek doğal gaz ve petrol kaynaklarının çıkartılabilmesine imkân tanır. Özellikle Doğu Akdeniz’de son dönemlerde keşfedilen gaz sahaları, uluslararası şirketlerin yatırım projelerini hızlandırmıştır. Bölge ülkeleri, bu kaynakların paylaşımı konusunda farklı hukuki ve siyasi pozisyonlar benimseyerek deniz sınırlarını belirleme çabasına girmiştir. Türkiye de Mavi Vatan stratejisi kapsamında, deniz yetki alanlarının belirlenmesiyle birlikte bölgede sondaj gemileri ve sismik araştırma gemileri aracılığıyla aktif arama faaliyetleri yürütmektedir.

Enerji kaynakları, jeopolitik rekabetin temel motivasyonlarından biridir. Doğal gaz ve petrol rezervleri, kıyıdaş ülkelerin ekonomik kalkınması için kritik öneme sahiptir. Aynı zamanda enerji nakil hatları ve boru hatları projeleri de devletlerin jeostratejik planlamalarında üst sıralara yerleşmektedir. Bu nedenle, deniz yetki alanlarını genişletmek ya da mevcut haklarını korumak isteyen devletler, uluslararası hukuka uygunluk iddialarını güçlendirmek ve fiili kontrol alanlarını göstermek amacıyla donanmalarını modernize eder, deniz tatbikatları düzenler ve diplomatik ilişkilerde pozisyonlarını sertleştirebilir.

Bölgesel Anlaşmazlıkların Kaynakları​

Karasuları ve Mavi Vatan kavramı etrafında şekillenen bölgesel anlaşmazlıklar, birkaç ana başlıkta toplanabilir:

• Ada ve Adacıkların Statüsü: Ege Denizi gibi çok sayıda ada, adacık ve kayalığın bulunduğu coğrafyalarda hangi toprak parçasının kime ait olduğu net olmadığı sürece, deniz yetki alanlarının çizilmesinde de anlaşmazlıklar kaçınılmaz hale gelir.
• Kıyı Şeridinin Uzunluğu ve Uygun Oransallık: Deniz yetki alanlarının sınırlanmasında mahkemelerin gözettiği “oransallık” ilkesi, kıyı uzunluğu ve deniz alanı paylaştırmasının adil olmasını hedefler. Bu da taraflar arasında farklı yorumlara yol açabilir.
• Tarihsel Hak İddiaları: Bazı devletler, geçmiş yüzyıllarda veya yakın tarihte yapılan anlaşmaların kendilerine öncelik tanıdığını savunabilir. Bu tarihsel yaklaşım, modern hukuki düzenlemelerle çatışma halinde olduğunda bölgesel gerilimi artırır.
• Doğal Kaynakların Paylaşımı: Petrol ve doğalgaz gibi hidrokarbon rezervlerinin varlığı, deniz sınırlarını belirleme konusunu çok daha stratejik ve kritik hale getirir. Ekonomik ve siyasi çıkarlar, hukuki anlaşmazlıkların kısa sürede çözüme kavuşturulmasını zorlaştırır.

Türkiye’de Mavi Vatan Uygulamaları ve Politikaları​

Türkiye, Mavi Vatan çerçevesinde donanmasını güçlendirmeye yönelik çeşitli projeler yürütmektedir. Özellikle yerli üretim korvet (Milgem Projesi), fırkateyn ve denizaltı geliştirme projeleri, Türkiye’nin denizlerdeki askeri varlığını artırma hedefinin bir parçasıdır. Bunun yanı sıra sismik araştırma gemileri (örneğin Oruç Reis, Barbaros Hayreddin Paşa) ve sondaj gemileri (Fatih, Yavuz, Kanuni) bölgesel deniz alanlarında aktif faaliyet göstermektedir.

Türk Deniz Kuvvetleri’nin düzenlediği Mavi Vatan tatbikatları, Türkiye’nin egemenlik hakları ve deniz yetki alanları konusundaki kararlılığını vurgulayan askeri gösteriler olarak değerlendirilebilir. Bu tatbikatlar, geniş bir coğrafyada eşzamanlı olarak kara, hava ve deniz unsurlarını içerecek şekilde planlanır. Askeri caydırıcılık unsuru olarak tatbikatlar, diplomatik müzakerelerde de Türkiye’ye pazarlık gücü kazandırmayı amaçlar.

Ayrıca Türkiye, Karadeniz’deki doğal gaz keşiflerini de Mavi Vatan vizyonu kapsamında değerlendirmektedir. Sakarya Gaz Sahası olarak adlandırılan bölgede önemli oranda doğal gaz rezervi tespit edilmiş, bu keşif Türkiye’nin enerjide dışa bağımlılığını azaltmaya yönelik adımlarına hız kazandırmıştır. Aynı şekilde, Doğu Akdeniz’deki potansiyel rezervler üzerinde de aktif arama ve sondaj faaliyetleri yürütülmesi, Mavi Vatan’ın ekonomik boyutunu açık şekilde ortaya koyar.

Karasularının Genişliği, Kapsamı ve Egemenlik Yetkilerinin Ayrıntıları​

Karasularının genişliği genel olarak 12 deniz milidir, ancak bu uluslararası teamül halinde olsa da, farklı kıyı devletleri yasal düzenlemelerle karasularını daha az veya daha fazla da belirleyebilir. Bazı devletler 3 mil, 6 mil veya 200 mile kadar iddialarda bulunmuşlardır. Bununla birlikte 20. yüzyıldan bu yana şekillenen uluslararası hukuk, 12 milin ötesine uzanan karasuları iddiasının genellikle tanınmadığını göstermektedir.

Karasuları içerisinde kıyı devleti;

• Her türlü deniz faaliyetini düzenleme ve denetleme
• Ceza hukuku ve idari yaptırım uygulamaları
• Gümrük ve vergi denetimi
• Çevre koruma önlemleri
• Savunma ve güvenlik tedbirleri

gibi egemenlik yetkilerini eksiksiz uygular. Uluslararası hukukun tanıdığı “zararsız geçiş hakkı” bu egemenliğin sınırlarını belirlemekte olup, kıyı devletinin güvenlik çıkarları göz önünde bulundurulur. Yabancı askeri gemiler, zararsız geçiş ilkesine uymakla yükümlüdür. Eğer kıyı devleti, geçişin zararlı olduğunu düşünürse, gerekli tedbirleri alarak geçişe sınırlama getirebilir veya yasaklayabilir. Elbette bu tür yasaklar, keyfi veya ayrımcı bir biçimde uygulanmamalıdır.

Ekonomik ve Sosyal Etkiler​

Karasuları ve daha geniş perspektifte Mavi Vatan, sadece askeri veya siyasi bir strateji olmaktan öte, ekonomik ve sosyal etkilere de sahiptir. Balıkçılık, turizm, deniz taşımacılığı, gemi inşa sanayi ve liman işletmeciliği gibi sektörler, bu alanlardaki hukuki düzenlemelerden doğrudan etkilenir. Kıyı devletleri, karasularında su ürünleri avcılığını düzenler, belirli sezonlarda kısıtlamalar veya izin sistemi uygular.

Turizm faaliyetleri açısından bakıldığında, kıyı bölgelerinde korunan alanlar veya milli park statüsündeki bölgeler, hem deniz ekosisteminin sürdürülebilirliğini hem de turizmden elde edilen gelirin artmasını hedefler. Mavi Vatan doktrini çerçevesinde geliştirilen politikalar, deniz turizmini çeşitlendirme ve deniz kirliliğini azaltma yönünde de adımlar atılmasını gerektirir. Özellikle küresel ısınmanın etkisiyle deniz seviyelerinin yükselmesi ve deniz kirliliğinin artması, kıyı devletlerini yeni düzenlemeler yapmaya zorlamaktadır.

Deniz taşımacılığı ise küresel ticaretin can damarı konumundadır. Karadeniz-Marmara-Ege hattı, dünya ticaretinin geçiş noktalarından birini oluşturur. Türkiye’nin boğazlar üzerindeki denetimi, hem ulusal güvenlik hem de ticari kazanç bakımından ciddi bir koz niteliğindedir. Bu nedenle boğaz trafiğiyle ilgili düzenlemeler, gemi geçiş ücretleri, kılavuzluk hizmetleri ve çevresel önlemler gibi konular, uluslararası camiada yakından takip edilir.

Çevresel ve Ekolojik Denge Üzerindeki Etkiler​

Karasuları ve Mavi Vatan politikaları, aynı zamanda deniz ekosisteminin korunması ile yakından ilişkilidir. Denizlerdeki biyoçeşitlilik, sürdürülebilir balıkçılık uygulamaları ve deniz kirliliğinin önlenmesi, kıyı devletlerinin uluslararası hukuka karşı sorumluluk alanlarındandır. Bu konuda başlıca çevresel risk faktörleri şunlardır:

• Endüstriyel atıklar ve kentsel kanalizasyon deşarjları
• Petrol ve doğalgaz çıkarma faaliyetleri sırasında yaşanabilecek sızıntılar
• Yoğun gemi trafiğinin yarattığı kirlilik ve kazalar
• Aşırı avlanma ve yanlış balıkçılık yöntemleri

UNCLOS’un ilgili hükümleri, deniz çevresinin korunması ve kirliliğin önlenmesi konusunda devletlere yükümlülükler getirir. Ayrıca bölgesel anlaşmalar (Barselona Sözleşmesi gibi) ve uluslararası çevre sözleşmeleri de deniz ekosistemlerinin korunmasını hedefler. Mavi Vatan anlayışı çerçevesinde, deniz kaynaklarını koruma ve sürdürülebilir şekilde kullanma ilkesi gözetilmediği takdirde, kıyı devletlerinin uzun vadeli çıkarları tehlikeye girebilir. Enerji kaynakları kadar, denizin biyoçeşitlilik potansiyeli de geleceğin önemli bir stratejik varlığı olarak değerlendirilmelidir.

Deniz Gücünün Unsurları ve Askeri Caydırıcılık​

Deniz gücü, bir devletin çıkarlarını koruma ve uluslararası alanda nüfuzunu artırma bakımından önemli bir rol oynar. Deniz gücünün unsurları genellikle şöyle sınıflandırılır:

• Askeri deniz kuvveti (donanma)
• Ticaret filosu
• Gemi inşa sanayisi ve tersaneler
• Kıyı savunma sistemleri ve liman altyapısı

Türkiye, Mavi Vatan stratejisi dahilinde bu unsurları bütüncül şekilde ele almaktadır. Donanmanın modernizasyonu, insansız deniz araçları (İDA) geliştirilmesi, amfibi hücum gemileri ve çok rollü fırkateynlerin inşası gibi projeler, bölgede Türkiye’nin caydırıcılığını pekiştirmektedir. Aynı zamanda sivil denizcilik sektörünün güçlendirilmesi, deniz taşımacılığında küresel rekabete daha aktif katılımı mümkün kılacaktır.

Donanma gücü, diplomasi aracı olarak da işlev görür. Deniz kuvvetlerinin farklı bölgelere ziyarette bulunması, ortak tatbikatlara katılması ve uluslararası insani yardım operasyonlarında görev alması, ülkenin yumuşak gücünü destekleyici bir etkiye sahiptir. Mavi Vatan konsepti, Türkiye’nin denizlerdeki varlığını sadece savunma değil, aynı zamanda uluslararası işbirliği ve insani yardım alanlarında da genişletmesini öngörür.

Komşu Devletlerle İlişkiler ve Müzakere Süreçleri​

Karasuları ve Mavi Vatan doktrini çerçevesinde Türkiye, deniz yetki alanlarına ilişkin sorunların çözümünde diplomatik müzakerelere önem vermekle birlikte, gerektiğinde askeri gücünü de göstermektedir. Komşu devletlerle ilişkilerdeki başlıca problemler arasında, Ege Denizi’nde kıta sahanlığı sınırlarının belirlenmesi ve Doğu Akdeniz’de MEB ilanları öne çıkar. Türkiye, uluslararası hukuka ve hakkaniyete dayalı bir paylaşımın sağlanması gerektiğini savunurken, bazı komşu ülkeler de kendi tezi çerçevesinde hukuki ve siyasi girişimlerde bulunur.

Örneğin Yunanistan ve Kıbrıs (GKRY), Doğu Akdeniz’de Türkiye’yi dışlayan bir dizi ikili ve çok taraflı anlaşma yapmaya çalışmaktadır. Bu anlaşmalarla çizilen sınırlar, Türkiye’nin ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin hak iddialarıyla çelişmektedir. Ayrıca Mısır ve İsrail gibi ülkelerle de farklı enerji projeleri ve boru hattı güzergâhları gündeme gelmektedir. Bu çerçevede Türkiye, en etkin yöntem olarak hem askeri hem de diplomatik kartlarını eşgüdüm içinde kullanarak süreci yönetmeye çalışmaktadır.

Uluslararası Yargı ve Tahkim Mekanizmalarının Rolü​

Karasuları ve deniz yetki alanlarına ilişkin uyuşmazlıklar, uluslararası yargı organlarında veya tahkim heyetlerinde de çözümlenebilir. Uluslararası Adalet Divanı (UAD) ve Uluslararası Deniz Hukuku Mahkemesi (ITLOS), devletlerin başvurabileceği başlıca yargı mercilerindendir. Bununla birlikte tarafların uyuşmazlıklarını yargıya taşıması, genellikle uzun bir diplomatik sürecin ardından gerçekleşir ve tarafların rızasına dayanır.

Uluslararası yargı mekanizmaları, devletlerin tarihsel argümanlarını, coğrafi gerçeklikleri, nüfus ve kıyı uzunluğu gibi unsurları değerlendirerek nihai bir karar verir. Ancak bu kararın uygulanması, çoğu zaman siyasal iradeye ve uluslararası toplumsal baskıya bağlıdır. Mavi Vatan stratejisi çerçevesinde, Türkiye’nin uluslararası yargı yoluna gitmekten ziyade ikili anlaşmalara ve müzakerelere ağırlık verdiği gözlenir. Bunun nedeni, bölgedeki karmaşık güç dengeleri ve uluslararası mahkemelerin bazı konularda kabul ettiği kriterlerin Türkiye’nin tezleriyle örtüşmeyebilecek olmasıdır.

Örnek Devlet Uygulamaları: Tablo Analizi​

Aşağıdaki tabloda, farklı ülkelerin UNCLOS’a göre karasuları ve MEB uygulamalarına ilişkin özet bilgiler sunulmuştur:


Bu tablo, farklı ülkelerin deniz yetki alanları uygulamalarını karşılaştırmalı olarak gösterir. Türkiye, karasularını Ege’de 6 mil olarak uygularken, Akdeniz ve Karadeniz’de 12 mil uygulaması da bulunmaktadır. MEB ilanı konusunda ise Karadeniz’de çok sorun yaşamamasına rağmen, Ege ve Doğu Akdeniz’de siyasi ve hukuki anlaşmazlıklar sürmektedir.

Çok Taraflı Anlaşmaların ve Örgütlerin Rolü​

Deniz yetki alanlarına ilişkin uyuşmazlıklarda uluslararası örgütlerin ve çok taraflı anlaşmaların rolü göz ardı edilmemelidir. Birleşmiş Milletler (BM) çatısı altında geliştirilen Deniz Hukuku Sözleşmesi, temel çerçeveyi sunar. Bunun yanı sıra bölgesel örgütler (örneğin Avrupa Birliği, NATO) ve enerji işbirliği platformları (Doğu Akdeniz Gaz Forumu gibi) da çatışma ve işbirliği dinamiklerinde etkili olabilir.

Türkiye, özellikle NATO üyesi olması nedeniyle bazı çatışmaları ittifak içi mekanizmalarla çözme yoluna gidebileceğini savunsa da, deniz yetki alanları konusunda ittifak üyeleri arasında belirgin görüş ayrılıkları yaşanabilir. Bu da ittifak mekanizmalarının her zaman etkin şekilde kullanılmasının önünde engel teşkil edebilir. Avrupa Birliği söz konusu olduğunda ise, Yunanistan ve Kıbrıs (GKRY) AB üyesi ülkeler olduğundan, Türkiye’nin AB ile bütünleşme sürecini de etkileyebilen karmaşık bir diplomasi alanı oluşur.

Ege Denizi’ndeki Özel Durumlar​

Ege Denizi, yüzlerce ada, adacık ve kayalığa ev sahipliği yapan, aynı zamanda Türkiye ile Yunanistan arasında yoğun kara parçalarının bulunduğu bir coğrafyadır. Bu nedenle, karasuları ve kıta sahanlığı konusundaki uyuşmazlıklar kolaylıkla çözülememiştir. Başlıca sorunlar arasında, adaların karasuları ve kıta sahanlığı oluşturup oluşturmayacağı, kıta ülkesine yakın küçük adacıklara egemenlik tartışmaları ve 6 milin 12 mile çıkarılması ihtimali sayılabilir.

Ege Denizi’nde bir başka tartışma alanı da FIR (Flight Information Region) hattı ve askeri faaliyetlerdir. Hava sahası ve karasuları arasında bağlantı olduğundan, bir devletin karasularını genişletmesi hava sahası egemenliğini de artırır. Bu da NATO içindeki planlamalar dâhil, uluslararası havacılık kurallarını etkileyen bir dizi ihtilafa yol açar.

Doğu Akdeniz Denkleminde Mavi Vatan​

Doğu Akdeniz, sadece Türkiye’yi değil, aynı zamanda Yunanistan, Kıbrıs (GKRY), İsrail, Lübnan, Mısır ve Suriye gibi kıyı devletlerini de ilgilendiren çok karmaşık bir coğrafyadır. Zengin hidrokarbon rezervleri, deniz yetki alanlarının belirlenmesinde bölge ülkeleri arasında karşılıklı pozisyonların sertleşmesine neden olmaktadır. Türkiye, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) ile yaptığı anlaşmalar çerçevesinde, KKTC’nin haklarını da korumaya yönelik adımlar atar. GKRY ise Ada’nın tümünü temsil ettiği iddiasıyla çeşitli devletlerle MEB anlaşmaları imzalamaktadır.

Doğu Akdeniz’deki bu çok taraflı rekabet, uluslararası enerji şirketlerini de içine alarak bölgenin istikrarsızlaşma riskini artırır. ABD ve AB üyesi ülkeler, denkleme diplomatik veya ticari baskılarla müdahil olabilir. Rusya’nın bölgedeki askeri ve siyasi varlığı da hesaba katıldığında, Mavi Vatan stratejisinin Doğu Akdeniz boyutu, Türkiye’nin çok eksenli bir dış politika izlemesini gerekli kılar.

Hukuk ve Diplomasi Ekseninde Çözüm Yolları​

Karasuları ve Mavi Vatan konularında ortaya çıkan ihtilafların çözümünde tercih edilebilecek birkaç yöntem vardır:

• İkili Anlaşmalar: Kıyıdaş ülkeler kendi aralarında müzakere ederek adil ve kalıcı bir sınırlandırma yapabilir. Bu yaklaşım, genellikle “özel çerçeve anlaşmaları” veya “sınırlandırma antlaşmaları” şeklinde uygulanır.
• Uluslararası Yargı Mercileri: Taraflar, UAD veya ITLOS gibi mahkemelere başvurarak hukuki karar talep edebilir. Bu süreç uzun ve maliyetli olabilir, ayrıca tarafların kararı uygulama niyeti önemlidir.
• Tahkim ve Arabuluculuk: Devletler, bir tahkim heyeti veya bağımsız arabuluculuk girişimiyle sorunu çözmeye çalışabilir. Bu da rıza ve güven gerektiren bir süreçtir.
• Çok Taraflı Platformlar: Bölgesel örgütler ve uluslararası anlaşmalar çerçevesinde, birçok devletin katılımıyla ortak bir çözüm üretilebilir. Enerji paylaşımı ve ekonomik ortaklık üzerinden “kazan-kazan” modelleri geliştirilebilir.

Değerlendirme ve Geleceğe Yönelik Perspektif​

Karasuları ve Mavi Vatan kavramı, bir kıyı devletinin ulusal çıkarlarını deniz alanları üzerinden tanımlayan ve uluslararası hukukun sağladığı imkânlarla bu çıkarları genişletmeyi hedefleyen politikaların çerçevesini oluşturur. Türkiye, coğrafi konumu itibarıyla Karadeniz, Ege ve Doğu Akdeniz’de farklı stratejik ve hukuki zorluklarla karşı karşıya kalmaktadır. Ege’de Yunanistan’la süregelen anlaşmazlıklar, Doğu Akdeniz’deki hidrokarbon rekabeti, Mavi Vatan konseptini güncel bölgesel ve küresel şartlar içerisinde önemli bir yere taşır.

Devletlerin deniz alanlarına yönelik iddiaları, sadece sınırların çizilmesi veya petrol-doğalgaz aramalarından ibaret değildir. Aynı zamanda bu alanlarda deniz güvenliği, çevre korunması, deniz ticareti, balıkçılık ve turizm gibi çok boyutlu faaliyetleri de kapsamaktadır. Dolayısıyla Mavi Vatan, hukuki, askeri, ekonomik ve çevresel politikaların iç içe geçtiği bütüncül bir strateji olarak değerlendirilebilir.

Türkiye, Mavi Vatan stratejisini hayata geçirirken, uluslararası deniz hukuku çerçevesinde meşruiyetini güçlendirmek, komşularıyla mevcut anlaşmazlıkları diyalog ve müzakere yoluyla çözmek ve aynı zamanda donanma gücünü ve diplomatik girişimlerini etkin biçimde kullanmak durumundadır. Enerji kaynakları keşfiyle artan rekabet, bölgedeki statükoyu sarsan yeni ittifak modellerinin oluşmasına da zemin hazırlayabilir. Bu noktada Türkiye’nin hangi ülkelerle yakınlaşacağı veya hangi bölgesel platformlarda işbirliğini derinleştireceği, Mavi Vatan perspektifinin gelecekte alacağı şekli belirleyecektir.

Karasuları konusundaki uluslararası normlar ve uygulamalar, son yüzyılda önemli ölçüde gelişmiş olsa da, kıyı devletleri arasındaki karasuları ve bitişik bölgelerle ilgili uyuşmazlıklar henüz tam anlamıyla çözüme kavuşmuş değildir. Ege Denizi’nde ve Doğu Akdeniz’de yaşananlar, deniz hukuku alanındaki hukuki çerçeve ve siyasi gerçeklik arasındaki açı farkını gözler önüne serer. Mavi Vatan anlayışı ise bu açı farkını, Türkiye’nin ulusal menfaatleri lehine daraltma amacı güden bir strateji olarak öne çıkmaktadır.

Bu stratejinin başarıya ulaşması, uluslararası hukuk normlarını etkin bir şekilde kullanabilmeye ve gerektiğinde caydırıcı gücü sahaya yansıtabilmeye bağlıdır. Aynı zamanda diplomatik kanalların açık tutulması, uzun vadeli ve kalıcı çözümleri mümkün kılabilecek müzakerelerin kapısını aralar. Bu nedenle, Karasuları ve Mavi Vatan kavramı, deniz hukuku literatüründe sadece ulusal bir iddia veya politik söylem olmanın ötesinde, uluslararası ilişkilerin ve bölgesel istikrarın şekillenmesinde önemli bir araç konumundadır.