Konşimento ve Taşıyanın Sorumluluğu

Deniz Ticareti Hukukunda Konşimento ve Taşıyanın Sorumluluğu​

Konşimento Kavramı​

Deniz taşımacılığında kullanılan en temel belgelerden biri konşimento olarak bilinir. Uluslararası ticaretin gelişmesiyle birlikte deniz yoluyla yapılan yük taşımalarında konşimento, alıcı (mükellef) ve taşıyan (navlun müteahhidi) arasındaki hak ve yükümlülükleri düzenleyen, emtia üzerinde eşya senedi görevi de gören bir belgedir. Türk Ticaret Kanunu (TTK) ve uluslararası deniz ticareti sözleşmeleri çerçevesinde konşimentonun fonksiyonları ile taşıyanın sorumluluğunun kapsamı ayrıntılı biçimde ele alınır.

Konşimento, hukuki nitelik bakımından bir kıymetli evrak olma özelliği taşır ve yük üzerinde hak tesis etme fonksiyonu görüldüğü gibi, taşıma sözleşmesinin ispatı bakımından da belge niteliğindedir. Taşıyanın sorumluluğu, hem milli hukuk sisteminde hem de uluslararası sözleşmeler çerçevesinde çeşitli düzenlemelere tabi tutulmuştur. Özellikle TTK’nın 6102 sayılı yeni düzenlemesinde konşimentonun niteliği ve taşıyanın sorumluluk rejimi daha güncel bir çerçeveye oturtulmuştur. Bunun yanında Lahey Kuralları (Hague Rules), Lahey-Visby Kuralları (Hague-Visby Rules), Hamburg Kuralları (Hamburg Rules) ve Rotterdam Kuralları (Rotterdam Rules) gibi uluslararası konvansiyonlar, taşıyanın sorumluluğunu ve konşimentonun hukuki sonuçlarını ayrıntılı bir şekilde düzenler.

Deniz ticaretindeki konşimento uygulamaları, hem konşimento türü hem de taşıyanın sorumluluğunun çerçevesi bakımından farklılıklar arz edebilir. Örneğin, münferit yük konşimentosu, küresel forwarder konşimentosu ve toplu konşimento gibi çeşitli konşimento türleri mevcuttur. Tüm bu belgeler, taşıyanın sorumluluğunun ne şekilde ve hangi sınırlar dahilinde belirleneceğini de etkiler. Gerek ulusal düzenlemeler gerekse uluslararası sözleşmeler uyarınca taşıyanın sorumluluğu, genellikle eşyada meydana gelen zarar, hasar veya gecikme ile sınırlıdır. Bununla birlikte, taşıyanın kusurunun derecesi, taşıyanın sorumluluğunun olup olmadığına ve sınırlamalarının uygulanıp uygulanmayacağına etki eder.

Tarihi Gelişim​

Deniz ticaretinin tarihi, uluslararası ticaretin temelini oluşturur. Tarihsel süreç içerisinde tüccarlar, deniz yollarını kullanarak mallarını bir noktadan diğerine sevk etmiş, bu esnada da belgeleme ve sorumluluk esasları ihtiyaçlar doğrultusunda şekillenmiştir. İlk dönemlerde basit makbuzlar şeklinde düzenlenen taşıma belgeleri, zamanla bir kıymetli evrak niteliği kazanarak konşimentoya dönüşmüştür. Orta Çağ Avrupası’nda deniz ticareti kurallarının gelişmesiyle başlayan konşimento uygulaması, farklı limanların ve devletlerin mevzuatları arasında uyum sağlama çabasıyla daha da sistematik hale gelmiştir.

Hague Kuralları’nın (1924) kabulü, uluslararası alanda taşıyanın sorumluluğuna dair temel bir çerçeve oluşturmuştur. Bu kurallar daha sonra Lahey-Visby Kuralları adıyla (1968) güncellenmiş ve deniz taşımacılığında konşimento uygulamasının yanı sıra taşıyanın sorumluluğunu da modernize etmiştir. Hamburg Kuralları (1978) ve Rotterdam Kuralları (2009) gibi daha yeni düzenlemeler, uluslararası ticaretin ve taşıma yöntemlerinin gelişimiyle ortaya çıkan ihtiyaçları karşılamaya yönelik düzenlemeler getirmiştir. Türkiye’de ise önceki Ticaret Kanunu döneminden başlayarak, 6102 sayılı yeni TTK ile konşimento ve taşıyanın sorumluluğuna ilişkin kurallar daha kapsamlı şekilde ele alınmış, modern uluslararası normlarla uyum sağlanmıştır.

Hukuki Niteliği​

Konşimentonun hukuki niteliği üzerine literatürde farklı görüşler olsa da, genel kabul gören yaklaşım konşimentonun kıymetli evrak niteliği taşıdığı yönündedir. Kıymetli evrak niteliği, konşimentoya bağlı hakların senetten ayrı devredilememesi ve senede zilyet olmanın hak üzerinde tasarruf gücü verdiği şeklindeki klasik kıymetli evrak prensiplerine dayanmaktadır. Konşimento aynı zamanda emtia senedi işlevi de görür; bu, taşıma konusu yük üzerindeki hakların konşimentoya bağlı olarak devredilebileceği anlamına gelir.

Diğer yandan konşimento, taşıma sözleşmesinin ispat aracı konumundadır. Taşıyan ile yükleten arasında akdedilen sözleşmenin koşulları, taşıma ücretine ilişkin detaylar ve taşınan yükün özellikleri gibi hususlar konşimento sayesinde ispatlanır. Bununla birlikte, konşimento tek başına taşıma sözleşmesi anlamına gelmez; bu sözleşmenin varlığına karine oluşturur. Taraflar arasındaki esas sözleşme, taşıyanın ve yükletenin irade beyanlarıyla kurulur. Konşimento ise sözleşmedeki temel hususları belgeleyen bir araç niteliğindedir.

Konşimento Düzenlenmesinin Hukuki Sonuçları​

Konşimento düzenlenmesi, taşıyanın sorumluluğu ve yük sahibinin hakları bakımından önemli sonuçlar doğurur. Örneğin, konşimentonun düzenlenmiş olması ile birlikte taşıyan, yükü belli bir konum ve zaman diliminde konşimentonun ibrazı karşılığında meşru hamile teslim etmek zorundadır. Meşru hamilden kast edilen, konşimentoyu geçerli bir şekilde devralmış ya da düzenleyiciden doğrudan almış olan kişidir. Böylece konşimento, deniz taşımacılığındaki mülkiyet devirlerinde ve hak tesisinde bir tür teminat ya da güvence aracı konumuna gelir.

Müteselsil Sorumluluk Boyutu​

Konşimentonun taraflar arasında yarattığı hukuki sonuçlar uyarınca, taşıma esnasında oluşabilecek hasar, kayıp ya da gecikme gibi durumlarda taşıyanın yanı sıra fiili taşıyan ya da alt taşıyan da sorumluluk çerçevesine dahil olabilir. Bazı hallerde taşıyan, yükü başka bir gemiye aktarma veya yükün bir kısmını farklı bir hat üzerinden taşımaya karar verebilir. Bu gibi alt taşıma düzenlemelerinde, konşimentodan kaynaklanan hakların ihlali durumunda asli taşıyan ve alt taşıyanın sorumlulukları gündeme gelir. Uluslararası sözleşmelerde ve TTK’da, taşıma zincirinde yer alan tüm kişilerin sorumluluğuna ilişkin hükümler yer almakta olup, özellikle müteselsil sorumluluk ilkesi uyarınca yük sahibinin ya da konşimento hamillerinin menfaatleri korunur.

Konşimentonun Unsurları ve İşlevleri​

Zorunlu Unsurlar​

Konşimento, taşıma sözleşmesi kapsamında düzenlenen ve eşya üzerinde hak sağlayan bir belge olduğu için belirli zorunlu unsurları içermek zorundadır. Bu unsurlar genellikle TTK ve ilgili uluslararası düzenlemelerde belirlenmiştir. Bir konşimentonun geçerli olması için şu hususları içermesi beklenir:

• Taşıyanın ve Yükletenin Bilgileri: Taşıyan şirketin unvanı veya gemi işletmecisinin kimliği, ayrıca yükletenin kimliği ya da ticaret unvanı.
• Eşyanın Tanımı: Taşımanın konusunu oluşturan yükün cinsi, miktarı, ağırlığı veya hacmi. Gerekliyse paket sayısı gibi bilgiler.
• Geminin Adı ve Sefer Bilgileri: Yükün hangi gemiyle taşınacağı, sefer sayısı veya rotası.
• Yükleme ve Boşaltma Limanları: Yükün yükleneceği ve varması gereken limanın açıkça belirtilmesi.
• Navlun Bedeli: Taşıma hizmeti karşılığında ödenmesi kararlaştırılan ücret. Bu, konşimento üzerinde açıkça gösterilebileceği gibi, sözleşmede ayrıca belirtilmiş de olabilir.
• Konşimentonun Düzenlenme Tarihi ve Yeri: Taşımanın ne zaman ve nerede kararlaştırıldığına dair bilgiler.

Yukarıdaki unsurların eksikliği, konşimentonun hukuki niteliğini zayıflatabilir veya taraflar arasında uyuşmazlıklara yol açabilir. Ayrıca, belgedeki bilgilerin gerçeği yansıtması önemlidir; zira taşıyanın veya yükletenin beyanına aykırılık durumunda haksız fiil veya sözleşmeye aykırılık sorumluluğu gündeme gelebilir.

İşlevleri​

Konşimentonun üç temel işlevi bulunur:

• İspat Fonksiyonu: Taşıma sözleşmesinin ve yükün özelliklerinin yazılı delili olarak kullanılır.
• Eşya Senedi Fonksiyonu: Yük üzerindeki mülkiyet hakkının ve diğer ayni hakların devrine olanak tanır.
• Teslim Aracı Fonksiyonu: Taşıyan, ancak konşimento ibraz eden meşru hamile yükü teslim etmekle yükümlüdür.

Bu işlevler, uluslararası ticaretin ve deniz taşımacılığının güvenli şekilde işlemesini sağlar. Konşimento, deniz yoluyla taşınan malların devrini ve teminat gösterilmesini kolaylaştırır. Özellikle bankacılık ve kredi işlemlerinde konşimentonun önemi büyüktür; akreditifli ödemelerde konşimentonun varlığı temel teminat belgelerinden biridir.

Konşimento Türleri​

Deniz ticaretinde kullanılan konşimentolar, ihtiyaç ve kullanım amacına göre çeşitli türlere ayrılır. En yaygın konşimento türleri şöyledir:

• Emre Yazılı Konşimento: “Emre” ibaresiyle düzenlenen konşimentolardır. Devri için ciro ve teslim gerekir.
• Hamiline Yazılı Konşimento: “Hamiline” ibaresini taşıyan, zilyetliğin devriyle mülkiyeti devredilen konşimentolardır.
• Nama Yazılı Konşimento: Belirli bir kişinin adına düzenlenen ve devri daha sınırlı şekilde gerçekleşen konşimentolardır.
• Direkt (Direct) Konşimento: Yükün aynı gemiyle kesintisiz taşındığı durumlarda düzenlenir. Güzergâhta gemi değiştirilmez.
• Through (Transshipment) Konşimento: Yükün birden fazla gemi veya farklı taşıma modları kullanılarak aktarılması söz konusuysa düzenlenir.
• Forwarder Konşimentosu: Taşıma işleri organizatörünün, taşıma sözleşmesi çerçevesinde tek bir konşimento düzenleyerek alt taşıyanlarla ilişkilerini yürüttüğü durumlarda kullanılan belgedir.

Söz konusu konşimento türleri, taşıyanın sorumluluk kapsamını ve teslim şekillerini etkileyebilir. Örneğin, hamiline yazılı konşimentoda meşru hamil, konşimentoyu fiziksel olarak elinde bulunduran kişidir; bu nedenle teslim aşamasında taşıyanın, konşimentoyu ibraz eden herkese değil, belgenin meşru hamili olduğundan emin olduğu kişiye teslim yapma yükümlülüğü bulunur. Emre yazılı konşimentoda ise ciro, mülkiyet devrinin esas unsuru haline gelir.

Taşıyanın Sorumluluğunun Dayanakları​

Ulusal Mevzuat Çerçevesinde Sorumluluk​

Türk hukukunda taşıyanın sorumluluğu temelde 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nda düzenlenmiştir. TTK’ya göre deniz yolu ile eşya taşımayı üstlenen taşıyan, yüke gelebilecek zarar, hasar veya gecikme gibi sonuçlardan kanunda öngörülen sınırlar çerçevesinde sorumludur. Taşıyanın sorumluluğuna ilişkin temel hükümler şu ilkelere dayanır:

• Kusursuz Sorumluluk Yaklaşımı: Taşıyan, aksi ispat edilmedikçe eşyadaki zarardan sorumlu tutulur. Bunun temel gerekçesi, taşıyanın geminin sevk ve idaresine hâkim olmasıdır.
• Sorumluluk Sınırlandırması: TTK, taşıyanın sorumluluğuna üst limitler getirebilir. Bu limitler, uluslararası konvansiyonlarda da yer alan düzenlemelerle paraleldir.
• Zarar, Hasar ve Gecikme Kapsamı: Taşıyan, taşıma süresi içinde oluşan kayıp, hasar ya da gecikmeden sorumludur. Taşıma süresi, yükün gemiye alındığı andan gemiden çıkarıldığı ana kadar geçen süreyi kapsar.

TTK, taşıyanın sorumluluğunu düzenlerken uluslararası deniz ticareti kurallarını da dikkate alır. Özellikle Lahey-Visby ve Hamburg Kuralları’nın prensipleri Türk hukuku uygulamasında etkili olmuştur. Taşıyanın sorumluluğuna ilişkin davalar, ticari davalar kapsamında incelenir ve bu davalar için belirli zamanaşımı süreleri öngörülmüştür. Taşıyanın, sorumluluğundan kurtulmak için gerekli şartları ispat yükümlülüğü altındadır.

Uluslararası Sözleşmelerde Sorumluluk​

Deniz yolu taşımacılığında uluslararası nitelikte çok sayıda sözleşme ve konvansiyon bulunur. Bu sözleşmelerin başlıcaları şunlardır:

• Hague Kuralları (1924): Taşıyanın sorumluluğuna ilişkin ilk kapsamlı uluslararası düzenlemelerden biridir. Taşıyanın sorumluluğunu belirli istisnalarla sınırlamıştır.
• Hague-Visby Kuralları (1968): Hague Kuralları’nın revize edilmiş hâlidir. Sorumluluk limitlerini güncelleyerek taşıyanın yükümlülüklerini ve haklarını daha ayrıntılı ele alır.
• Hamburg Kuralları (1978): Taşıyanın sorumluluğu ve istisnalarını yeniden düzenler. Hague-Visby Kuralları’na göre taşıyanın sorumluluğunu genişletici hükümler içerir.
• Rotterdam Kuralları (2009): Multimodal (çoklu) taşıma biçimlerini de kapsayan daha geniş bir düzenleme getirmiştir. Konşimento yerine “taşıma belgesi” ve elektronik belgeler gibi modern uygulamalarla ilgili yenilikler getirir.

Bu sözleşmeler, genellikle devletlerin ulusal hukuk sistemine onay veya uyarlama yoluyla dahil edilir. Dolayısıyla, deniz yolu taşımacılığı yaparken ilgili devletin taraf olduğu uluslararası sözleşmelere bakmak zorunlu hale gelir. Her bir sözleşme, taşıyanın sorumluluk süresi, sorumluluktan kurtulma halleri ve sorumluluk sınırlarına ilişkin farklı hükümler barındırır. Bu farklılık, hem taşıyanların hem de yük sahiplerinin hangi hukuka tabi olduklarını doğru tespit etmesini gerekli kılar.

Sözleşmelerin Karşılaştırılması​

Uluslararası sözleşmeler arasındaki önemli farklılıklar, taşıyanın sorumluluğunun kapsamı ve sorumluluk limitleridir. Hague-Visby Kuralları, ağır kusur halinde taşıyanın sorumluluğunu kaldırmazken, Hamburg Kuralları taşıyanın kusurlu olduğunu varsayarak sorumluluk çerçevesini genişletir. Rotterdam Kuralları ise klasik konşimento düzeninden farklı olarak elektronik belgelerin kullanımını da tanımakta, böylece taşıyanın sorumluluk alanını ve devredilme prosedürlerini güncellemektedir.

Aşağıdaki tabloda belli başlı uluslararası sözleşmelerin bazı temel özellikleri karşılaştırmalı olarak gösterilmektedir:

Taşıyanın Sorumluluk Sınırları​

Taşıyanın sorumluluğunun deniz ticaretinde sınırlı olması, uluslararası kabul gören bir ilkedir. Bu sınırlama, hem taşıyanın iflas etmesini engellemek hem de deniz yoluyla taşımacılığı teşvik etmek amacıyla kabul edilmiş bir prensiptir. Uluslararası sözleşmeler ve TTK, taşıyanın sorumluluğunu genellikle SDR (Special Drawing Right) veya altın frank gibi uluslararası geçerliliği olan hesap birimleri üzerinden tanımlar.

Deniz taşımacılığında sorumluluğu sınırlandırmaya ilişkin kurallar, taşıyanın kusurlu davranışının ağır ihmal veya kasıt düzeyine ulaşmadığı durumlar için geçerlidir. Ağır kusur ya da kasıt söz konusu olduğunda, taşıyanın sorumluluk sınırı uygulamasından yararlanması çoğu uluslararası sözleşmede mümkün değildir. Taşıyanın sorumluluğunun sözleşme veya kanun hükümleriyle tamamen bertaraf edilmesi, yük sahibinin menfaatlerini ihlal edeceğinden, genellikle kamu düzenine aykırı kabul edilir ve geçersiz sayılır.

Sorumluluk Sınırlandırmasının Amacı​

Sorumluluk sınırlandırması prensibinin çeşitli amaçları vardır:

• Navlun Taşımacılığını Teşvik: Deniz taşımacılığındaki riskler, yüksek maliyetlere yol açabilir. Limitli sorumluluk, taşıyanların bu riske katlanabilir düzeyde faaliyet göstermesini sağlar.
• Uluslararası Rekabetin Dengelenmesi: Farklı ülkeler arasında rekabet koşullarını korumak ve taşıma maliyetlerini belli bir düzeyde tutmak için ortak standartlar oluşturur.
• Sorumluluğun Öngörülebilirliği: Hem taşıyan hem de yük sahibi, meydana gelebilecek zararlara ilişkin belirli bir üst sınır öngörerek sözleşmenin risk analizini yapabilir.

Sınırlandırma Kapsamı Dışındaki Haller​

Uluslararası kurallar ve TTK, bazı hallerde taşıyanın sorumluluk sınırından yararlanamayacağını öngörür. Bunlar arasında en çok tartışılan husus kasıt ve ağır ihmal durumlarıdır. Ağır ihmal, taşıyanın bir denizci gibi basiretli davranmaması ve öngörülebilir tehlikeleri dikkate almaması olarak değerlendirilir. Bu çerçevede, geminin denize, yola veya yüke elverişli olmaması durumunda taşıyanın sorumluluk sınırlandırmasından yararlanması mümkün olmayabilir.

Taşıyanın Sorumluluğundan Kurtulma Halleri​

Taşıyanın, deniz yolu taşımacılığında yüke gelen zarardan sorumlu tutulmamasının mümkün olduğu belirli durumlar da mevcuttur. Bu durumlar, hem TTK’da hem de uluslararası sözleşmelerde istisna halleri olarak düzenlenmiştir. Örneğin Hague-Visby Kuralları’nda taşıyanı sorumluluktan kurtaran hallerin bir listesi yer alır (örneğin, deniz felaketleri, yangın, navigasyon ve geminin sevkine ilişkin hatalar gibi).

İspat Yükü​

Taşıyanın sorumluluktan kurtulabilmesi için, zararın kendi kusurundan veya sözleşmeden doğan bir ihlalinden kaynaklanmadığını kanıtlaması gerekir. Taşıyan, bu kanıt yükü açısından, hasarın istisna haller kapsamında oluştuğunu ileri sürerek ispat etmek zorundadır. Eğer taşıyan, geminin elverişsizliği veya gemide bulunan kusurlu donanım gibi hususlarda kendi ihmalini veya alt personelin ihmalini bertaraf edemiyorsa, sorumluluktan kurtulma iddiası başarıya ulaşmayacaktır.

Navigasyon Hataları ve Deniz Felaketleri​

Özellikle geleneksel kurallarda (Hague-Visby) taşıyanın, navigasyon ve geminin sevk idaresinde ortaya çıkan hatalar nedeniyle oluşan zararlardan sorumlu olmayabileceği kabul edilmiştir. Bu düzenlemelerin dayanağı, geminin hareketlerinin pek çok dış faktörden etkilenmesi ve denizde oluşan riskin taşıyan tarafından her zaman öngörülemeyebilmesidir. Ancak Hamburg Kuralları, bu “navigasyon hatası” muafiyetini kabul etmemiştir. Bu nedenle, hangi sözleşme hükmünün geçerli olduğu, taşıyanın sorumluluk alanını doğrudan etkiler.

Yangın ve Gemi Arızaları​

Hague-Visby Kuralları, yangın nedeniyle oluşan ziyanın taşıyanın kusuruna dayanmayan bir sebebe bağlı olması durumunda sorumluluktan kurtulma imkânı tanır. Gemi arızaları da benzer şekilde değerlendirilebilir. Eğer arıza, taşıyanın veya personelin ihmalinden kaynaklanmıyorsa, taşıyanın bu zararları tazmin yükümlülüğü doğmaz. Ancak geminin bakımı ve denize elverişli hale getirilmesi taşıyanın asli yükümlülüğü arasında yer aldığı için, gemideki teknik arızaların çoğu zaman taşıyanın sorumluluğu kapsamında değerlendirilmesi olasıdır.

Taşıyanın Yükümlülükleri​

Taşıyanın sorumluluğunun kapsamı ile yakından ilişkili olan konulardan biri de taşıyanın asli yükümlülükleridir. Taşıma sözleşmesi çerçevesinde taşıyan, şu yükümlülükleri yerine getirmek zorundadır:

Geminin Denize Elverişliliğini Sağlama​

Taşıyan, gemiyi seferin başlangıcında ve taşıma süresince denize, yola ve yüke elverişli halde bulundurmakla mükelleftir. Bu yükümlülük, geminin teknik donanımının, personelinin ve seyrüsefer araçlarının uluslararası standartlara uygun olmasını gerektirir. Geminin bakım ve onarımlarının düzenli yapılmaması veya personelin yetersiz olması gibi sebepler, taşıyanın sorumluluğunu doğurabilir.

Yükün Korunmasını ve Muhafazasını Sağlama​

Taşıyan, yükün uygun şekilde istiflenmesini, kaplanmasını ve hasardan korunmasını temin etmeli, ayrıca taşıma sırasında gerekli önlemleri almalıdır. Yükün istifi ve sevki sırasında yapılan bir hata, taşıyanın sorumluluğuna yol açabilir. Deniz suyu teması veya uygun sıcaklık koşullarının sağlanamaması gibi sebepler, taşıyanın bu yükümlülüğünü ihlal etmesine örnek teşkil eder.

Sözleşmeye Uygun Teslim​

Taşıyan, yükü anlaşılan varış limanında, konşimentoyu ibraz eden meşru hamile teslim etmekle yükümlüdür. Teslim, yalnızca fiziki olarak yükün devir işlemi değil, aynı zamanda hukuki olarak yük üzerindeki tasarruf yetkisinin devrini de içerir. Taşıyan, yanlış kişiye teslim yaparsa, teslim etmesi gereken yükün zayi olması veya başka birine devredilmesi hâlinde tazminat sorumluluğu doğar.

Makul Sürede Taşıma​

Taşıyanın yükümlülüklerinden biri de yükü gecikmeksizin veya kanunda/sözleşmede belirtilen sürede yerine ulaştırmaktır. Belirli bir süre kararlaştırılmamışsa, teamül ve sektörel uygulamalara göre makul bir süre esas alınır. Gecikme, ekonomik zarara yol açtığı takdirde taşıyanın gecikme tazminatı sorumluluğu söz konusu olur.

Zıya, Hasar ve Gecikme Hallerinde Yasal Sonuçlar​

Deniz taşımacılığında gerçekleşen zıya (kayıp), hasar veya gecikme, konşimento belgesine ve taşıma sözleşmesine dayanan hak taleplerinin gündeme gelmesine neden olur. Bu durumlarda zarar gören taraf genellikle yük sahibi veya konşimento hamili iken, sorumlu taraf taşıyan veya fiili taşıyan olabilir.

Zıya ve Hasar​

Taşıma sözleşmesi sırasında eşyanın tamamen kaybolması veya kısmi hasar görmesi, taşıyanın sorumluluğunu doğurur. Taşıyan, yükün kaybı veya hasarının kendi kusuru veya personelinin kusuru dışında oluştuğunu ispat etmekle yükümlüdür. Eğer taşıyan bunu ispat edemezse, yük sahibine tazminat ödemek zorundadır.

Zıya ve hasarın türleri şu şekilde sınıflandırılabilir:

• Tam Zıya: Yükün bütünüyle yok olması veya geri getirilemeyecek şekilde kaybolması.
• Kısmi Zıya: Yükün bir kısmının kaybolması ya da kullanılamaz hâle gelmesi.
• Fiziksel Hasar: Darbe, yırtılma, ıslanma gibi eşyanın fiziksel bütünlüğüne zarar veren durumlar.
• Değer Kaybı: Yükün bozulması, çürümesi gibi, ticari değerini düşüren haller.

Bu hallerden hangisi gerçekleşmiş olursa olsun, tazminatın kapsamı ve hesaplanması, ulusal veya uluslararası düzenlemelerdeki sorumluluk limitleri çerçevesinde belirlenir. Ayrıca, taşıyanla yük sahibi arasındaki sözleşmede özel düzenlemeler varsa bu düzenlemeler de dikkate alınır.

Gecikme​

Uluslararası ticarette zaman, kritik bir unsurdur. Yükün varışındaki gecikme, alıcı tarafında ciddi ekonomik kayıplara yol açabilir. Örneğin, mevsimlik bir malın zamanında teslim edilmemesi, malın pazar değerini kaybetmesine veya sözleşmenin ifa edilememesine neden olabilir. TTK ve uluslararası sözleşmeler, taşıyanın belirlenen veya makul kabul edilen süre içinde varış limanına ulaşmaması hâlinde gecikme tazminatı sorumluluğu öngörür.

Gecikme tazminatının hesaplanmasında, genellikle yükün varıştaki değer kaybı veya alıcıya uğrattığı doğrudan zararlar dikkate alınır. Bazı hâllerde taşıyan, sefer sırasında öngörülemeyen ve kendisi tarafından bertaraf edilmesi mümkün olmayan koşullar (hava muhalefeti, liman grevi vb.) nedeniyle gecikmeye uğradığını ispat ederek sorumluluktan kısmen ya da tamamen kurtulabilir.

İhbar Yükümlülüğü ve Uygulama​

Yükün teslim alınması sonrasında ortaya çıkan hasarların tespitinde, ihbar yükümlülüğü önemli bir rol oynar. Konşimento hamili, hasarı veya kaybı teslim anında veya teslimden kısa bir süre sonra fark etmesi durumunda taşıyana yazılı bildirimde bulunmalıdır. Genellikle uluslararası sözleşmeler ve TTK, ihbar süresini teslim tarihinden itibaren belirli günlerle sınırlandırır (örneğin 3 gün, 7 gün gibi). Bu süre içinde ihbar yapılmazsa, taşıyanın yükü hasarsız teslim ettiği kabul edilebilir.

Uyuşmazlık Çözüm Mekanizmaları​

Deniz ticareti alanında ortaya çıkan uyuşmazlıklar, genellikle tahkim veya yargı yoluyla çözümlenir. Konşimento metinlerinde, uyuşmazlık çözümüne ilişkin tahkim klozu (arbitration clause) bulunabilir. Londra Denizcilik Tahkim Birliği (LMAA) veya diğer uluslararası tahkim kuruluşları, tarafların deniz ticaretine özgü uyuşmazlıklarını ele almakta uzmanlaşmıştır.

Tahkim dışında, devlet mahkemelerinde dava açmak da mümkündür. Türkiye’de ticaret mahkemeleri, deniz ticaret hukuku uyuşmazlıklarında görevli yargı mercileridir. Yargılama sürecinde mahkemeler, öncelikle taraflar arasında geçerli bir tahkim anlaşması olup olmadığını inceler. Tahkim anlaşması varsa, mahkemeler davayı reddederek tahkim yolunu işaret edebilir. Yoksa, yetkili mahkeme delilleri inceleyerek uyuşmazlığı karara bağlar. Burada önemli olan, hangi uluslararası sözleşme veya ulusal mevzuat çerçevesinin uygulanacağıdır.

Tahkim ve Yargılamada Dikkate Alınacak Hususlar​

Uyuşmazlık çözüm sürecinde, çeşitli faktörler dikkate alınır:

• Konşimentodaki Hukuk Seçimi: Taraflar, konşimento üzerinde belirli bir ülke hukukunun uygulanacağını kararlaştırabilir.
• Yetki Klozu: Mahkemelerin veya tahkim merkezinin yetkisine ilişkin hükümler, uyuşmazlığın nerede ve nasıl çözüleceğini belirler.
• Zamanaşımı Süreleri: TTK ve uluslararası sözleşmeler, taşıyanın sorumluluğuna ilişkin davalar için genellikle 1 yıllık süre öngörür. Bazı durumlarda bu süre uzatılabilir.
• İspat Araçları: Konşimento, gemi jurnal kayıtları, yükleme ve boşaltma belgeleri, fotoğraflar, tanık beyanları vb. delillerin tümü incelenir.

Fikri ve Güncel Tartışmalar​

Deniz ticaretinde konşimento ve taşıyanın sorumluluğu hakkında devam eden güncel tartışmalar da bulunmaktadır. Küresel ticaretin artmasıyla birlikte, elektronik konşimento (e-bill of lading) uygulamaları, blokzincir tabanlı lojistik çözümleri ve çoklu taşıma türlerinin entegre edilmesi gibi konular giderek önem kazanmıştır. Rotterdam Kuralları, bu yeni teknolojik gelişmelere ve karma taşıma biçimlerine uyum sağlama çabasının bir sonucu olarak doğmuş, ancak henüz tüm ülkeler tarafından kabul edilmiş değildir.

Elektronik Konşimento Uygulamaları​

Elektronik konşimento, geleneksel kâğıt konşimentonun tüm işlevlerini dijital ortamda yerine getirmeyi amaçlar. Bu sayede belge düzenleme, devretme ve ibraz etme süreçleri hızlanır. Ayrıca, sahtecilik ve belge kaybı riskleri azalır. Yine de elektronik konşimentonun kıymetli evrak niteliğinin nasıl korunacağı veya devir işlemlerinin nasıl hukuken geçerli olacağı hususunda ülkeler arası tam bir fikir birliği oluşmamıştır. Bu nedenle, bazı uluslararası sözleşmelerde elektronik kayıtların geçerliliği açıkça düzenlenmiş, bazılarında ise ek protokollerle desteklenmesi gerektiği belirtilmiştir.

Blokzincir Tabanlı Lojistik ve Akıllı Kontratlar​

Son yıllarda deniz taşımacılığı sektöründe blokzincir (blockchain) teknolojisiyle entegre lojistik platformları ve akıllı kontratlar (smart contracts) öne çıkmaktadır. Akıllı kontratlar, belirli koşulların gerçekleşmesi hâlinde otomatik olarak ifa edilen sözleşmeler olarak tanımlanabilir. Deniz taşımasında blokzincir teknolojisinin kullanılması, konşimentonun dijital ortamlarda saklanması ve her aşamanın şeffaf şekilde izlenmesi imkânı sunar. Böylece taşıyan, yük sahibi, liman işletmeleri ve gümrük gibi tüm taraflar gerçek zamanlı bilgi paylaşımında bulunabilir.

Bu teknolojik gelişmeler, taşıyanın sorumluluğu açısından yeni sorular doğurmuştur. Örneğin, akıllı kontratta yer alan otomatik ödeme veya dijital teslim şartlarında oluşabilecek bir hata, kusurun kime ait olduğunu belirlemeyi güçleştirebilir. Blokzincir uygulamalarının henüz tam olarak uluslararası hukukta düzenlenmemiş olması, bu konuların gelecekte daha fazla tartışılacağını göstermektedir.

Çoklu (Multimodal) Taşımanın Sorumluluk Rejimi​

Deniz yoluna ek olarak kara, hava veya demiryolu taşımasının birleştiği multimodal taşımalarda, sorumluluğun paylaşımı daha karmaşık hâle gelebilir. Örneğin, yük bir limandan gemiyle taşındıktan sonra kara yolu ile başka bir bölgeye götürülüyorsa, hasarın hangi taşıma ayağında gerçekleştiğini tespit etmek bazen güç olur. Rotterdam Kuralları, bu sorunu çözmek için “ağ sistemi” ve “karma sistem” gibi yaklaşımlar önermiştir. Taşıyanın hangi aşamada sorumlu olacağı, hangi sigorta düzenlemesinin geçerli olacağı ve konşimentonun nasıl düzenleneceği bu kurallarda ayrıntılı olarak tartışılır.

Sözleşme Serbestisi ve Ek Klozlar​

Günümüzde deniz taşımacılığı sözleşmelerine, INCOTERMS ve benzeri ticaret terimleri ile ek klozlar konulabilmektedir. Bu klozlar taşıyanın sorumluluğu, navlun ücretinin hesaplanması ve risk paylaşımı gibi konularda ayrıntılı düzenlemeler içerebilir. Örneğin, “FOB” (Free on Board), “CIF” (Cost, Insurance and Freight) gibi INCOTERMS kuralları, yükün hangi aşamada kime ait olduğunu ve riskin hangi noktada devredildiğini düzenler. Sözleşme serbestisi kapsamında taraflar, bu standart ticaret terimlerini konşimento metnine de yansıtabilir. Bu durum, uyuşmazlık halinde hangi tarafın sorumlu olduğu sorusunun cevaplanmasında belirleyici olabilir.

Zaman ve Maliyet Etkeni​

Küresel ticarette hız ve maliyet rekabetçiliği önemli unsurlardır. Deniz taşımacılığı, çoğu zaman büyük hacimli yüklerin en uygun maliyetle taşınmasını sağlar. Ancak taşıma süresi havayoluna göre daha uzundur. Bu da gecikme riskini artırabilir. Taşıyanların modern gemi ve liman ekipmanı kullanması, denizcilik sigortalarını etkin şekilde yaptırması ve lojistik zincirini optimize etmesi, sorumluluk riskini azaltmak için alınan tedbirlerdir. Ayrıca, taşıyanların sorumluluğu kapsamında gerçekleşen bir hasar veya gecikme durumunda, tazminatların yüksek olması mali dengeyi de etkiler.

Çevresel Faktörlerin Etkisi​

Deniz ticareti ve lojistik sektöründe, çevresel düzenlemelerin önemi her geçen gün artmaktadır. Deniz kirliliği, emisyonlar ve atık yönetimi gibi konularda uluslararası kurallar sıkılaşmaktadır. Örneğin, MARPOL (Marine Pollution) Sözleşmesi, gemilerin çevreye verebileceği zararları azaltmayı amaçlar. Bu noktada ortaya çıkan çevresel risklerin, taşıyanın sorumluluk dâhilinde ne şekilde ele alınacağı da tartışma konusudur. Yükün zarara uğraması yanında, deniz çevresine verilebilecek zararlarda taşıyanın sorumluluğunun boyutu ve sorumluluk sınırlarının çevre zararlarına da uygulanıp uygulanmayacağı, hukuk literatüründe yer alan önemli tartışma alanlarından biridir.

Ulusal ve Uluslararası Yargı Kararlarının Rolü​

Deniz ticaret hukuku uygulamasında, emsal yargı kararları taşıyanın sorumluluğu ve konşimentonun yorumu hususunda büyük öneme sahiptir. Hem Türk yargı sistemi hem de uluslararası tahkim kurumlarının kararları, taşıma sözleşmesinin yorumunda ve konşimentonun işlevlerinin belirlenmesinde yol gösterici olabilir. Örneğin, navigasyon hatası muafiyetinin hangi durumlarda geçerli olacağı, ağır kusur ile basit kusur arasındaki ayrımın nasıl yapılacağı veya zamanaşımına ilişkin yorumlar, çoğu zaman yargı kararlarıyla somutlaşır. Bu nedenle, deniz ticaretinde faaliyet gösteren şirketlerin hukuki risk analizlerini yaparken yargı içtihatlarını da yakından takip etmesi gerekir.

Ekonomik ve Hukuki Değerlendirme​

Konşimento ve taşıyanın sorumluluğu konusu, risk yönetimi ve sigorta açısından da önemlidir. Navlun sigortası, yük sigortası, P&I (Protection and Indemnity) kulüpleri gibi sigorta kurumları, deniz taşımacılığının çeşitli risklerini teminat altına alır. Bu sigorta düzenlemeleri, taşıyanın sorumluluğunun finansal etkilerini sınırlarken, alıcıya da güvence sağlar.

Ayrıca, denizcilik sektöründe global konsolidasyon eğilimi (büyük denizcilik şirketlerinin birleşmesi, ortak hat işletmeleri vb.) nedeniyle, taşıma kapasitesi artmakta ve risk paylaşımı farklı boyutlara taşınmaktadır. Konşimento ve sorumluluk rejimleri de bu gelişmelere paralel olarak değişim göstermekte, taşıyan ve yük sahibi ilişkisi daha karmaşık bir hâl almaktadır.

Yasal Uyum ve Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar​

Denizcilik sektöründe yasal uyum (compliance) programları, uluslararası yaptırımlar ve ambargo listeleri gibi hususlar da konşimento düzenlenmesinde kritik rol oynar. Bazı limanlara veya ülkelere yük taşımanın kısıtlanması ya da tamamen yasaklanması söz konusu olduğunda, konşimentonun düzenlenmesi ve taşıyanın sorumluluğunun tayini oldukça karmaşık hale gelebilir. Örneğin, taşıma sözleşmesinde belirli bir limana varmak üzere anlaşıldıktan sonra o limanın uluslararası yaptırımlar kapsamına girmesi, taşıyan açısından ifadan kaçınma veya mücbir sebep iddialarını gündeme getirebilir. Bu durumlarda taşıyanın sorumluluğunun ne yönde şekilleneceği, hem ulusal hem de uluslararası düzeydeki yasal düzenlemeler ve sözleşme hükümleri tarafından belirlenir.

Gelecek Perspektifi​

Deniz ticaret hukuku, tarihsel olarak uluslararası ticaretin kalbinde yer almış ve sürekli değişen küresel koşullara göre uyarlanmıştır. Konşimento ve taşıyanın sorumluluğu, bu hukukun en önemli parçalarından biridir. Teknolojik gelişmeler, ekonomik dalgalanmalar ve çevresel faktörler, taşıma sözleşmelerine ve konşimento uygulamalarına yeni boyutlar kazandırmaktadır. Bu nedenle gelecekte, elektronik konşimentonun yaygınlaşması, blokzincir tabanlı akıllı sözleşmelerin uluslararası mevzuatta daha açık şekilde düzenlenmesi ve multimodal taşıma rejimlerinin küresel ölçekte entegrasyonu beklenmektedir.

Tüm bu gelişmeler, taşıyanın sorumluluk rejimini de etkileyecektir. Hızla değişen teknoloji sayesinde taşıyanın artık çok daha fazla veriye (örneğin gerçek zamanlı uydu izleme, gelişmiş gemi sensörleri) sahip olduğu bir çağda, öngörülebilir risk tanımı yeniden şekillenebilir. Dolayısıyla, günümüz taşıyanlarının ağır kusur veya basit ihmal ayrımını yeni teknolojik standartlar çerçevesinde değerlendirmesi gerekebilir. Örneğin, hava koşullarına karşı uyarılar sağlayan gelişmiş navigasyon sistemlerini kullanmamak, belki de gelecekte ağır ihmal sayılabilecektir.

Aynı şekilde yük sahipleri ve bankalar, konşimentonun devri ve hamillik haklarının güvenliği açısından elektronik platformlara daha fazla yönelecektir. Bu süreçte hukuki altyapı ne kadar hızlı uyum sağlarsa, denizcilik sektörü de o kadar sorunsuz biçimde dijital dönüşümü benimseyebilecektir. Yine de hukukun teknolojik gelişmelerle eş zamanlı ilerlemekte zorlandığı bilinen bir gerçektir; bu bakımdan, zaman zaman hukuki boşluklar veya gri alanlar ortaya çıkabilir.

Deniz taşımacılığı, küresel ticaretin yaklaşık %80’ini karşıladığı için, konşimento ve taşıyanın sorumluluğuna dair düzenlemelerin etkinliği, ticari istikrar açısından yaşamsaldır. Hem taşıyanın hem de yük sahibinin haklarını dengeleyen, uluslararası kabul görmüş ve teknolojik yeniliklere uyarlanabilir bir yasal çerçeve, denizcilik faaliyetlerinin sürdürülebilirliğini destekleyecektir.