Milletlerarası Aile Hukuku (Boşanma, Velayet)

Milletlerarası Aile Hukuku Kavramı ve Temel İlkeler​

Milletlerarası aile hukuku, farklı devletlerin hukuk düzenleri arasındaki aile ilişkilerine dair uyuşmazlıkların çözümünü ve düzenlenmesini amaçlayan bir disiplindir. Bu alanda yer alan uyuşmazlıklar, özellikle evlilik, boşanma, velayet, nafaka, mal rejimleri ve soybağı gibi konularda ortaya çıkar. Devletlerin iç hukuk kuralları, kendi topraklarında meydana gelen ve kendi vatandaşları arasındaki aile hukuku ilişkilerini düzenlemekteyse de, kişiler arasında farklı devletlerin hukuki düzenlerini ilgilendiren bir durum olduğunda milletlerarası özel hukukun devreye girmesi gerekir.

Devletler özel hukukunda aile hukuku ile ilgili uyuşmazlıkların ortaya çıkmasının sebepleri arasında şunlar bulunur:

• Farklı uyruklara sahip kişilerin evlenmesi veya boşanması
• Bir devletin vatandaşı ile başka bir devletin vatandaşının çocuğu hakkındaki velayet anlaşmazlığı
• Aynı veya farklı devletlerde yaşayan taraflar arasında nafaka konularına dair uyuşmazlık
• Mal rejimlerinin belirlenmesi ve uygulanmasında ortaya çıkan çatışmalar

Bu sebeplerden dolayı, hangi devletin mahkemelerinin yetkili olacağı ve hangi devletin hukuk kurallarının uygulanacağı hususları önem kazanır. Milletlerarası aile hukukunda temel prensiplerden biri, aile hukukuna ilişkin ihtilafların taraflar için en adil ve çocuğun menfaati başta olmak üzere ailevi değerleri en çok gözeten düzenlemeler çerçevesinde çözümlenmesidir. Bu bağlamda, milletlerarası özel hukukun genel ilkeleri arasında yer alan “bağlantı kuralları” ve “kamu düzeni” kavramları, aile hukuku alanında da büyük önem taşır.

Bağlantı kuralları, hangi devletin hukuku uygulanacağı ve hangi mahkemelerin uyuşmazlığı göreceği konusunda yol göstericidir. Özellikle boşanma ve velayet gibi konularda, tarafların müşterek milli hukuku ya da mutad meskeni ile en sıkı irtibatlı hukukun uygulanması gibi esaslar benimsenmiştir. Kamu düzeni ilkesi ise yabancı bir hukukun veya yabancı bir mahkeme kararının Türkiye’de (veya diğer bir devlette) uygulanmasının, kabul edilemeyecek derecede adalete aykırı sonuçlar doğurmasının engellenmesini hedefler.

Milletlerarası aile hukukunda belirsizlikleri ortadan kaldırmak ve taraflara öngörülebilirlik sağlamak için uluslararası sözleşmeler ve iç hukuk düzenlemeleri iç içe geçmiştir. Özellikle Avrupa Birliği kapsamında geliştirilen tüzük ve direktifler, Avrupa Konseyi sözleşmeleri, Lahey Konferansı çerçevesinde kabul edilen düzenlemeler, Türkiye’de 5718 sayılı Milletlerarası Özel Hukuk ve Usul Hukuku Hakkında Kanun (MÖHUK) ile etkileşim halindedir. Böylece, gerek boşanma gerek velayet konularında ortak standartlar oluşturulmaya çalışılmıştır.

Boşanma Uyuşmazlıklarında Uygulanacak Hukuk​

Boşanma uyuşmazlıkları, milletlerarası aile hukukunun en sık rastlanan ve uygulamada en çok tartışmaya neden olan konularından biridir. Farklı uyruklara mensup eşler ya da başka bir devlette evlenip sonra Türkiye’de yaşayan çiftler söz konusu olduğunda, hangi devletin hukuku ile boşanmanın gerçekleşeceği ve hangi mahkemenin yetkili olacağı hususu önem kazanır.

MÖHUK’a göre, boşanma davalarında uygulanacak hukukun tespiti için çeşitli bağlantı noktaları kullanılır. Eşlerin müşterek milli hukukuna bakmak önceliklidir; örneğin her iki eşin de aynı devlet vatandaşı olmaları durumunda, o devletin hukuku geçerli olur. Eşler farklı devlet vatandaşlarıysa ve ortak milli hukuka sahip değillerse, o zaman eşlerin birlikte mutad meskenlerinin bulunduğu devletin hukuku uygulama alanı bulur. Eğer eşlerin ortak mutad meskeni yoksa, evliliğin en sıkı bağ ile bağlı olduğu ülke hukuku gündeme gelir.

Tarafların Milliyetine Göre Uygulama​

Taraflar aynı devletin vatandaşı olduğunda, hukukun tespiti nispeten kolaylaşır. Ancak günümüzde artan uluslararası evlilikler, çifte vatandaşlıklar ve sürekli yerleşim yerinin (mutad meskenin) sıkça değişmesi nedeniyle bağlanma kuralları karmaşık bir hâl alır. Örnek olarak şu senaryolar incelenebilir:

1. Her iki eş de Türk vatandaşı ise Türkiye’deki mahkemeler kural olarak Türk hukukunu uygular. Ancak eşlerin başka bir ülkede birlikte yerleşmiş olmaları ve boşanmaya ilişkin davayı o ülkede açmaları hâlinde, o ülke mahkemelerinin de kendi bağlantı kurallarına göre yetkili olması mümkündür.
2. Taraflardan biri Türk, diğeri yabancı ise ya da her iki taraf da yabancı uyruklu ise MÖHUK’ta öngörülen bağlantı kurallarına bakılır. Ortak milli hukuk yoksa veya belirlenemiyorsa, eşlerin birlikte mutad meskenlerine göre uygulama yapılır.
3. Eşlerin farklı vatandaşlıklara sahip olduğu ve ortak mutad meskenin de olmadığı durumlarda, “en sıkı bağ” ölçütü devreye girer. Bu ölçüt, evliliğin en yoğun ilişkiyi kurduğu hukuk düzenini araştırmayı gerektirir.

Bu aşamada, taraflar için “hukukun seçimi” (choice of law) kavramı da gündeme gelebilir. Bazı hukuk sistemlerinde eşlere, evlilik birliğiyle ilgili olarak boşanma dâhil çeşitli konularda hangi hukuk düzeninin uygulanacağını belirleme yetkisi tanınabilir. Böyle bir seçime Türkiye’de sınırlı ölçüde izin verilir; taraflar, MÖHUK’un öngördüğü çerçevede ve kamu düzenine aykırı olmamak kaydıyla, uygulanacak hukuku belirleyebilir. Ancak pratikte bu konuda tarafların önceden anlaşmış olmaları nadir görülür ve genelde uyuşmazlık aşamasına gelindiğinde hangi ülke hukukunun uygulanacağı tartışma konusu olur.

Yetkili Mahkemenin Belirlenmesi​

Yetkili mahkeme, boşanma davalarının çözümü açısından önemli bir husustur. Birçok devlet, kendi vatandaşına veya topraklarında uzun süre ikamet eden kişilere belirli kolaylıklar sağlamakta, kendi mahkemelerinin yetkili olmasını öngörebilmektedir. Türkiye’de, Türk vatandaşı eşlerden en az birinin Türkiye’de yerleşik olması veya boşanma davasının Türkiye’de açılması durumunda Türk mahkemeleri genellikle yetkili kabul edilir.

Buna karşılık, yabancı mahkemelerin yetkisi de söz konusu olabilir. Örneğin evlilik yabancı bir ülkede yapılmış ve taraflar uzun süredir o ülkede ikamet ediyorsa, boşanma davasını oradaki mahkemelerde açmak daha mantıklı olabilir. Ancak taraflar aynı zamanda Türk vatandaşı iseler, Türk hukuku devreye girmeye devam edebilir. Bu durumda “usul ekonomisi” ilkesi, yargılamanın makul sürede ve daha kolay yürütülebilmesi bakımından belirleyici rol oynar.

Bazı hallerde bir mahkemenin yetkisizliğine dair itirazlar da gündeme gelebilir. Mahkeme, davayı açan tarafın seçimine göre harekete geçer, ancak karşı taraf yetkisizlik iddiasında bulunabilir. Milletlerarası evliliklerde, tarafların stratejik olarak dava açacakları ülkeyi seçmeleri, yani “forum shopping” yapmaları da görülebilir. Böylece, boşanma sürecinde kendilerine daha avantajlı gelebilecek hukuk düzenini uygulayan mahkemede davayı açmayı tercih edebilirler.

Velayetin Milletlerarası Boyutu​

Velayet, çocuğun bakım, eğitim, sağlık ve diğer ihtiyaçlarının karşılanması konusunda anne ve babaya veya gerekli hâllerde üçüncü bir kişiye tanınan hakkı ve yükümlülüğü ifade eder. Milletlerarası boyutu olduğunda, velayet ihtilafları genellikle çocuğun hangi ülkede yaşaması gerektiği, çocuğun hangi ebeveynle kalacağı veya ebeveynler arasındaki kişisel ilişki düzeninin nasıl belirleneceği hususlarında ortaya çıkar.

Uygulanacak Hukukun Tespiti​

Velayet uyuşmazlıklarında, MÖHUK bağlamında çocuğun vatandaşı olduğu ülkenin hukuku veya çocuğun mutad meskeninin bulunduğu ülkenin hukuku devreye girer. Ancak, çocuk menfaatinin korunması amacıyla kamu düzeni istisnası çok daha etkin biçimde uygulanabilir. Örneğin, çocuğun menfaatine aykırı düşecek, çocuğu ihmal veya istismara maruz bırakacak bir kararın tanınması veya tenfizi Türkiye’de mümkün olmaz.

Çocuğun mutad meskeni, genellikle velayet ve kişisel ilişki bakımından en sıkı bağlı hukuku gösterir. Bazı sistemler, çocuğun kendine özgü durumunu ön planda tutar ve ebeveynlerin statüsüne göre farklı düzenlemeler getirebilir. Dolayısıyla milletlerarası velayet uyuşmazlıklarında, çocuğun hangi ülkede daha iyi koşullara sahip olacağı, eğitim ve sosyal çevre imkânlarının nerede bulunduğu gibi faktörler değerlendirilir.

Çocuk Menfaatinin Korunması​

Velayete ilişkin uyuşmazlıkların çözümünde en önemli prensip, çocuğun üstün yararının gözetilmesidir. Çocuğun duygusal, sosyal ve fiziksel gelişimi, ebeveynler arasındaki çatışmanın ötesinde bir öncelik arz eder. Bu nedenle hâkim, başvurulan hukuku uygularken ve karar verirken mutlaka çocuğun üstün yararını dikkate almak zorundadır.

Milletlerarası velayet uyuşmazlıkları bazen çocuğun bir ülkeden diğerine kaçırılması, yani “çocuk kaçırma” vakalarıyla da karşımıza çıkar. Bu durumda 1980 tarihli Uluslararası Çocuk Kaçırmanın Hukukî Yön ve Kapsamına Dair Lahey Sözleşmesi devreye girer. Sözleşmeye taraf olan ülkeler, çocuğun haksız yere götürüldüğü ülkeye iadesi ve velayet düzeninin eski hâline döndürülmesi için iş birliği yaparlar. Türkiye bu sözleşmeye taraftır ve çocuk kaçırma vakalarında ilgili yargılama usulü, Anlaşma çerçevesinde hızlandırılmış prosedürlere göre yürütülür.

Uluslararası Sözleşmeler ve Düzenlemeler​

Milletlerarası aile hukukunun önemli kaynaklarından biri uluslararası sözleşmelerdir. Lahey Konferansı çerçevesinde yapılan sözleşmeler, Avrupa Konseyi Sözleşmeleri ve Avrupa Birliği düzenlemeleri gibi birçok metin, aile hukukuna ilişkin ortak veya benzer kurallar belirleme amacını taşır. Böylece farklı ülkelerin vatandaşları arasındaki uyuşmazlıklar, çelişen kurallar yerine uyumlu bir çerçevede çözülebilir.

Hague Sözleşmeleri​

Lahey Konferansı bünyesinde oluşturulan sözleşmeler, çocukların korunması ve aile ilişkilerinin düzenlenmesi açısından uluslararası ölçekte etkili belgelerdir. Örneğin:

• 1980 tarihli Lahey Sözleşmesi (Çocuk Kaçırma)
• 1993 tarihli Lahey Sözleşmesi (Uluslararası Evlat Edinme)
• 1996 tarihli Lahey Sözleşmesi (Çocukların Korunması)

Bu sözleşmeler, çocukların menfaatine yönelik uluslararası iş birliği mekanizmaları kurar ve çocuğun velayet hakkını ihlâl eden durumlarda hızlı çözümler üretilmesine katkı sağlar.

Diğer Uluslararası Metinler​

Aile hukukuna dair diğer önemli metinler arasında Avrupa Konseyi’nin çeşitli sözleşmeleri, Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi ve Avrupa Birliği çatısı altında çıkarılan tüzük ve direktifler yer alır. Türkiye, Avrupa Birliği’ne tam üye olmamakla birlikte aday ülke statüsündedir ve uyum süreci kapsamında pek çok AB düzenlemesini dikkate alır. Özellikle Roma III Tüzüğü gibi, boşanmaya uygulanacak hukuka dair AB düzenlemeleri, Türkiye’de doğrudan uygulanmamakla birlikte, Türk vatandaşlarının AB ülkelerinde karşılaşabileceği hukuki durumların anlaşılması bakımından önemlidir.

Tanıma ve Tenfiz​

Milletlerarası aile hukukunda, yurt dışında alınan boşanma veya velayet kararlarının başka bir ülkede geçerli olup olmayacağı sıkça gündeme gelir. Tanıma ve tenfiz, bu noktada devreye girer. Tanıma, bir yabancı mahkeme kararının hukuki sonuçlarının diğer ülkede de geçerli sayılması anlamına gelir. Tenfiz ise o yabancı kararın cebri icra yollarıyla uygulanabilmesi için mahkemece verilen izindir.

Boşanma Kararlarının Tanıma ve Tenfizi​

Türkiye’de, yabancı bir mahkeme tarafından verilmiş boşanma kararının hukuken geçerli olması isteniyorsa, Türk mahkemelerinden tanıma (ve gerekiyorsa tenfiz) kararı alınması gerekir. Aksi takdirde, kişinin nüfus kaydında evli olduğu görünmeye devam edebilir ve Türkiye’de yeniden evlenmek veya diğer aile hukuku işlemlerini yapmak mümkün olmayabilir. MÖHUK’ta tanıma ve tenfiz için öngörülen şartlar şu şekildedir:

• Yabancı mahkeme kararının yetkili bir mahkeme tarafından verilmiş olması
• Kararın kesinleşmiş veya nihai nitelikte olması
• Kararın kamu düzenine açıkça aykırı olmaması
• Hukuki dinlenilme hakkının ihlâl edilmemiş olması

Tanıma davasında mahkeme, yabancı boşanma kararının sadece varlığını ve şekli şartları inceler, esasa dair bir inceleme yapmaz. Tenfiz davası, yabancı karara dayanarak icra kabiliyeti elde etmek isteyen tarafça açılır. Boşanma kararları bakımından çoğu zaman tanıma yeterli görülmektedir; ancak maddi sonuçlar (nafaka veya tazminat gibi) söz konusu olduğunda tenfiz davası da gerekebilir.

Velayet Kararlarının Tanıma ve Tenfizi​

Yabancı bir ülkede verilen velayet kararının Türkiye’de tanınması, çocuğun hangi ebeveynde kalacağı veya kişisel ilişki düzeninin nasıl olacağı açısından önemlidir. Velayet düzenlemesi büyük ölçüde çocuğun menfaatini ilgilendirdiğinden, mahkeme kamu düzeni denetimini burada daha katı biçimde uygulayabilir. Örneğin, yabancı kararda çocuğun güvenliği veya sağlığı açısından riskler barındıran bir durum söz konusu ise veya karar verilirken çocuğun üstün yararı gözetilmemişse, Türk mahkemeleri tanıma talebini reddedebilir. Tenfiz ise yabancı velayet kararını icra etmek gerektiğinde gündeme gelir; örneğin çocuğun teslimi ya da ebeveynin çocuğu görmesini engelleyen bir tarafa karşı yaptırım uygulanması gibi.

Uyuşmazlıkların Çözümünde Arabuluculuk ve Diğer Yöntemler​

Milletlerarası aile hukukundaki uyuşmazlıklar sadece mahkeme yoluyla çözülmez. Taraflar arasındaki anlaşmazlığı daha hızlı ve daha az masraflı şekilde sonuçlandırmak için alternatif uyuşmazlık çözüm yolları, özellikle arabuluculuk, sıklıkla önerilir. Aile hukuku konularında arabuluculuk, özellikle çocuk menfaati odaklı çözümlerin teşviki açısından yararlıdır.

Zorunlu ve İhtiyari Arabuluculuk​

Türkiye’de aile hukukuna ilişkin bazı uyuşmazlıklarda arabuluculuk isteğe bağlı olarak uygulanabilir. 6325 sayılı Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu kapsamında, arabulucuların aile içi şiddet veya çocuğun korunması gibi konularda gerekli eğitimlere sahip olması beklenir. Zorunlu arabuluculuk genelde işçi-işveren veya ticari davalara ilişkin uyuşmazlıklarda söz konusudur, ancak gelecekte aile uyuşmazlıklarında da zorunlu arabuluculuk tartışmaları gündeme gelebilir.

Milletlerarası boyutta arabuluculuk, tarafların farklı ülkelerde yaşaması veya farklı kültürel arka planlara sahip olmaları nedeniyle özel uzmanlık gerektirebilir. Bu durumda çocuğun menfaati, dil ve kültür farklılıkları, ebeveynlerin vatandaşı oldukları ülkelerin yargı sistemleri arasındaki farklar gibi unsurlar dikkate alınmalıdır.

Diğer Uyuşmazlık Çözüm Yolları​

Arabuluculuğa ek olarak, taraflar “uzlaştırma” veya “dostane çözüm” gibi farklı alternatif yöntemleri de tercih edebilir. Özellikle ortak velayet düzenlemesi, tarafların çoğu zaman müzakereler yoluyla anlaşmaya varması sonucu kurulabilir. Ortak velayet, ebeveynlerin çocuğun eğitim, sağlık, kültürel gelişim ve diğer konulardaki sorumlulukları paylaşmasını öngörür. Milletlerarası uyuşmazlıklarda, bu çözümün uygulanması için her iki tarafın ülkesinin hukuki altyapısının buna izin vermesi gerekir.

Kanunlar İhtilafı Alanında Güncel Gelişmeler​

Milletlerarası aile hukuku, küreselleşme ve göç hareketlerinin artmasıyla birlikte sürekli değişen bir alandır. Farklı devletler arasındaki iş gücü ve öğrenci hareketliliği, dijital platformlar üzerinden kurulan uluslararası evlilikler, boşanmaların artışı, arabuluculuk yöntemlerinin yaygınlaşması gibi gelişmeler, yeni hukuki düzenlemelere zemin hazırlamıştır.

Güncel gelişmeler arasında şunlar öne çıkar:

• AB’nin aile hukuku alanında uyumlaştırıcı düzenlemeleri: Brüksel IIa Tüzüğü, Roma III Tüzüğü vb.
• Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin yorum ve uygulamasının genişlemesi
• Evlilik birliğinin dışında birlikte yaşayan çiftlerin (fiili birliktelik, kayıtlı partnerlik vb.) haklarına ilişkin düzenlemelerin yaygınlaşması
• Transnasyonal taşıyıcı annelik, uluslararası evlat edinme, biyoteknolojik yöntemlerle çocuk sahibi olma gibi alanlarda hukuki boşlukların tartışılması
• Çocuk kaçırma vakalarında hızlı ve etkin iş birliği sağlamak amacıyla adli merciler arasında kurumsallaşmış ağların geliştirilmesi

Türkiye açısından da özellikle MÖHUK uygulamasında ve aile hukukunda reform önerileri gündemdedir. Boşanmada arabuluculuğun zorunlu hale gelip gelmeyeceği, uluslararası velayet uyuşmazlıklarında mahkemelerin ortak çalışma imkanlarının artırılması, tanıma ve tenfiz davalarının hızlandırılması gibi konular sürekli tartışma alanlarıdır.

Yargı Yetkisi ve Mahkemelerin Rolü​

Milletlerarası aile hukukunda yargı yetkisi konusunda en sık uygulanan ilke, “davacının yerleşim yeri veya vatandaşlığı” ile “davalının yerleşim yeri veya vatandaşlığı” ölçütleridir. Ancak çocuğun velayeti gibi konular söz konusu olduğunda çocuğun mutad meskeni belirleyici olabilir. Her devlet, kendi vatandaşının veya topraklarında yerleşik kişinin haklarını korumak adına kendi mahkemelerine geniş yetkiler tanıyabilir. Bu durum, kimi zaman farklı ülkelerde aynı anda benzer davaların açılmasına neden olur.

Mahkemelerin rolü, sadece hangi hukukun uygulanacağına ve boşanma veya velayet kararının nasıl verileceğine dair teknik bir karar almaktan ibaret değildir. Hakimler, aile uyuşmazlıklarında tarafların kişisel durumunu, çocukların ihtiyaçlarını ve menfaatlerini de derinlemesine analiz etmek zorundadır. Bu nedenle uluslararası standartlar, hâkimlerin aile hukukundaki yetkinliklerini artırmak için özel eğitim programlarını teşvik eder.

Geçici Önlemler ve Uyuşmazlık Çözümü​

Milletlerarası boyutta boşanma veya velayet davaları zaman alabilir ve yargılama süresi uzadıkça taraflar veya çocuklar mağduriyet yaşayabilir. Bu gibi durumlarda mahkemeler geçici önlemler alarak ihtilafın sonuçlanmasına kadar geçecek süreçte tarafların haklarını ve çocuğun çıkarlarını korumayı hedefler. Geçici önlemlere örnek olarak:

• Çocuğun belirli sürelerde hangi ebeveynde kalacağına ilişkin düzenlemeler
• Çocuğa ilişkin sağlık, eğitim ve pasaport işlemlerinin kısıtlanması veya izin mekanizmasına bağlanması
• Taraflar arasında maddi dengeyi korumak için geçici nafaka ödemesi kararı

Geçici önlemler, milletlerarası hukukta da geçerlidir; ancak kararın uygulanması, ilgili ülkelerin iş birliğine bağlıdır. Eğer çocuğun kaçırılması veya malvarlığının kaçırılması gibi ciddi durumlar söz konusuysa, uluslararası sözleşmeler uyarınca acil iş birliği prosedürleri devreye girebilir.

Mal Rejimi ve Nafaka İle İlgili Hususlar​

Aile hukukunun tamamlayıcı unsurlarından biri, boşanma sürecinde veya sonrasında mal paylaşımı ve nafaka (tedbir nafakası, yoksulluk nafakası, iştirak nafakası) gibi konuların düzenlenmesidir. Milletlerarası evliliklerde eşlerin mal rejimlerinin nasıl belirleneceği, hangi ülkenin hukukunun uygulanacağı önemli bir soru işareti doğurur.

Nafaka konusunda da benzer belirsizlikler yaşanabilir. Örneğin Türk vatandaşı bir eş ile yabancı uyruklu diğer eşin boşanması sonrasında nafaka alacaklısı olan eş, nafakanın tahsili için yabancı ülkede de icra takibi başlatmak isteyebilir. Bu nedenle, yabancı mahkeme kararlarının tenfizine dair kurallar kritik önem taşır. Bazı uluslararası sözleşmeler ve ikili anlaşmalar, nafaka kararlarının tanınması ve tenfizini kolaylaştırmak için özel hükümler içerir.

Kamu Düzeni İtirazı ve Sınırları​

Milletlerarası özel hukukta kamu düzeni itirazı, yabancı bir hukukun veya yabancı bir kararın uygulanmasının, ilgili ülkenin temel değerlerine ve adalet anlayışına aykırı olması hâlinde devreye girer. Aile hukuku uyuşmazlıklarında, özellikle çocuk menfaati ve insan hakları ihlalleri söz konusu olduğunda kamu düzeni itirazı sıklıkla gündeme gelebilir. Ancak kamu düzeni itirazı, sınırsız ve keyfi olarak kullanılamaz; zira uluslararası ilişkilerde güven ve iş birliği ilkeleri gereği, yabancı kararların tanınması ve tenfizi mümkün olduğunca kolaylaştırılmaya çalışılır.

Farklı Ülke Uygulamalarının Karşılaştırılması​

Milletlerarası aile hukukundaki farklılıklar, ülkelerin kendi kültürel ve hukuki geleneklerinden kaynaklanır. Bazı ülkeler dini esaslara dayalı aile hukuku kurallarına sahip olabilirken, bazılarında laik ve modern düzenlemeler yürürlüktedir. Boşanma hakkının tanınmaması, tek taraflı boşanmaların geçerli sayılması, velayetin yalnızca babada toplanması gibi uygulamalar, modern hukuk anlayışıyla çeliştiği için kamu düzeni engeline takılabilir. Türkiye’deki sistem, genel olarak tarafların hukuki güvenliğini ve çocuğun menfaatini önde tutan, eşitlikçi bir yaklaşımı benimser.

Dünya genelinde aile hukuku alanında görülen bazı eğilimler şöyledir:

• Çocuk haklarının uluslararası metinlerle geniş şekilde korunması
• Ebeveynlerin eşit sorumluluk prensibinin benimsenmesi
• Boşanmada kusur ilkesinin yerini evlilik birliğinin temelinden sarsılması kavramına bırakması
• Arabuluculuk ve dostane çözüm yöntemlerinin yaygınlaşması
• Kadının toplumsal statüsünün yükselmesi ve buna paralel olarak nafaka, tazminat, velayet konularında daha adil çözümlerin üretilmesi

Pratik Sorunlar ve Çözüm Önerileri​

Milletlerarası aile hukukunun uygulanmasında sıklıkla ortaya çıkan bazı pratik sorunlar ve bu sorunlara yönelik çözüm önerileri şu şekilde özetlenebilir:

• Dil ve Tercüme Problemleri: Mahkemeler veya arabulucular, farklı dilleri konuşan taraflar arasında etkin iletişim sağlamakta zorlanabilir. Bu sorunu aşmak için uzman adli tercümanlardan ve çok dilli arabuluculuk yapan profesyonellerden yararlanılmalıdır.
• Farklı Hukuk Sistemlerinin Çatışması: Hangi hukukun uygulanacağına dair belirsizlik, tarafların hak kaybına uğramasına neden olabilir. Bağlantı noktaları daha net tanımlanmalı, taraflara hukukun seçimi hakkı tanındığında ayrıntılı bilgilendirme yapılmalıdır.
• Yargı Sürelerinin Uzaması: Milletlerarası davalar, tebligat ve belge çevirisi süreçleri nedeniyle uzun sürebilir. Elektronik tebligat sistemlerinin kullanımı ve uluslararası adli iş birliğinin geliştirilmesi bu süreleri kısaltabilir.
• Tanıma ve Tenfiz Engelleri: Kamu düzeni itirazı veya karşılıklılık (mütekabiliyet) ilkesi gibi nedenlerle yabancı kararların tanınması güçleşebilir. İkili veya çok taraflı anlaşmaların sayısının artırılması, tanıma ve tenfizi kolaylaştırabilir.
• Çocuk Kaçırma Vakaları: Taraflardan biri çocuğu diğer ebeveynden habersiz şekilde yurtdışına götürebilir. Lahey Sözleşmesi ve buna ilişkin hızlı iş birliği mekanizmaları etkin biçimde uygulanmalı, sınır geçişlerinde uyarı sistemleri devreye sokulmalıdır.

İlgili Mevzuat ve Kurumların Önemi​

Türkiye’de milletlerarası aile hukukuna ilişkin davalarda temel kaynak, 5718 sayılı Milletlerarası Özel Hukuk ve Usul Hukuku Hakkında Kanun (MÖHUK) ile Türk Medenî Kanunu’dur. Uluslararası sözleşmeler ise iç hukuk haline gelmiş metinler olarak doğrudan uygulanabilirlik niteliğine sahiptir. Adalet Bakanlığı bünyesinde faaliyet gösteren Uluslararası Hukuk ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü, adli iş birliği konularında önemli bir birimdir. Çocuk kaçırma davaları veya yabancı mahkeme kararlarının tenfizine ilişkin süreçlerde bu kurum ve Dışişleri Bakanlığı’nın iş birliği önem arz eder.

Küresel Eğilimler ve Gelecek Perspektifi​

Küreselleşmenin etkisiyle milletlerarası aile hukuku alanında, özellikle uzaktan iletişim araçlarının kullanımının artması ve tarafların farklı ülke hukukları hakkında daha fazla bilgi sahibi olmasıyla, uyuşmazlıkların çözümünde çeşitlilik ve hız beklentisi doğmuştur. Çevrimiçi arabuluculuk platformları, elektronik dilekçe verme sistemleri, adli süreçlerde yapay zekâ destekli tercüme hizmetleri gibi yenilikler, gelecekte uluslararası aile hukukunu yeniden şekillendirebilir.

Ayrıca, uluslararası insan hakları metinlerinin aile hukukuna daha derinlemesine nüfuz etmesi öngörülmektedir. Çocuk haklarının ötesinde, kadın ve engelli hakları gibi konuların da aile hukukuna yansıması beklenir. Aile kavramının da zaman içerisinde değişmesi (tek ebeveynli aileler, LGBTİ+ aileleri, kayıtlı partnerlik ve benzeri yapılar), milletlerarası hukuktaki düzenlemelerin kapsamını genişletir. Devletler, bu yeni aile modellerini tanıma ve koruma konusunda farklı görüşlere sahip olabildiğinden, ileriki dönemde standart bir yaklaşım oluşması için uluslararası alanda daha fazla iş birliği yapılması gerekebilir.

Örnek Bir Tablo ve Yorum​

Aşağıdaki tabloda, milletlerarası aile hukuku alanında farklı ülkelerce benimsenen bazı bağlantı noktaları ve yetki ölçütleri gösterilmektedir:


Tablodan da anlaşılacağı üzere, birçok ülkede mutad mesken ve vatandaşlık bağları, boşanma ve velayet gibi konularda belirleyici olmaya devam etmektedir. Avrupa Birliği üyesi ülkelerde, Roma III Tüzüğü gibi düzenlemelerle uyumluluk aranmaktadır. Türkiye’de ise MÖHUK kuralları çerçevesinde karar verilir.

Hukuki Güvenlik ve Etkin Koruma​

Hukuki güvenlik, milletlerarası aile hukuku uyuşmazlıklarının tarafları için son derece önemlidir. Farklı hukuk düzenleri arasındaki çelişkiler, kişilerin haklarını belirsiz hale getirebilir. Bu belirsizliğin giderilmesi için milletlerarası sözleşmeler, iç hukuktaki düzenlemeler ve yargı kararları arasındaki uyum sağlanmalıdır. Çocuğun üstün yararı, aile birliğinin korunması, eşlerin haklarının dengeli biçimde gözetilmesi gibi temel ilkeler, bu düzenlemelerin çatısını oluşturur.

Etkin koruma ise sadece mahkeme kararlarının varlığıyla sınırlı değildir. Velayet ve kişisel ilişki düzenlemeleri, fiilen uygulanmadığı sürece yetersiz kalır. Dolayısıyla devletlerin kolluk kuvvetleri, sosyal hizmet kurumları ve uluslararası iş birliği ağlarıyla koordineli çalışması gerekir. Bu çalışma kapsamında, yabancı mahkeme kararlarının derhal yerine getirilmesi, çocuğun kaçırılmasının önlenmesi ve ebeveynlerin birbirlerine zarar verme girişimlerinin engellenmesi önem taşır.

Arabuluculuk ve Uzman Desteğinin Önemi​

Uyuşmazlıkların çözümünde sadece hukukçuların değil, psikolog, pedagog ve sosyal hizmet uzmanlarının da devreye girmesi gerekebilir. Özellikle çocuk odaklı konularda, çocuğun psikolojik durumunu anlamak ve menfaati doğrultusunda karar vermek için uzman raporları kullanılır. Arabuluculuk aşamasında da uzmanlardan faydalanmak, taraflar arasında duygu odaklı çatışmanın azalmasına katkı sağlar.

Birçok ülkede, aile mahkemeleri içinde uzman pedagoji ve psikoloji birimleri kurulmuştur. Bu birimler, boşanma davalarında çocuğun yüksek yararını koruyacak öneriler sunar ve mahkemeye raporlar hazırlar. Milletlerarası boyutta, farklı diller ve kültürler söz konusu olduğunda, bu iş daha da karmaşık hâle gelir. Uzmanların çok dilli ve çok kültürlü ailelere hizmet verebilmesi için özel eğitim almaları veya uluslararası kuruluşlarla iş birliği yapmaları yararlı olur.

Hakların Korunmasına Dair Örnekler​

Çocuğun menfaatini korumak, ebeveyn haklarını korumak ve uluslararası toplum düzenini güvence altına almak için atılabilecek çeşitli adımlar mevcuttur:

• Acil Tedbir Kararları: Çocuğun ülke dışına çıkarılmasının geçici olarak engellenmesi, pasaportuna şerh konulması veya ebeveynin yurt dışına çıkışının kontrol altına alınması gibi yöntemlerle çocuğun veya diğer ebeveynin mağduriyeti azaltılabilir.
• Ortak Ebeveynlik Planları: Taraflar, boşanma sonrasında velayeti paylaşmak üzere ayrıntılı bir ebeveynlik planı hazırlayabilir. Bu planda çocuğun eğitim, sağlık ve sosyal faaliyetleri hakkında kararların nasıl alınacağı belirlenir.
• Uzaktan İletişim Düzenlemeleri: Taraflardan birinin başka bir ülkede yaşaması hâlinde, çocuğun görüntülü konuşma veya e-posta yoluyla düzenli iletişim kurabilmesi için mahkeme kararı verilebilir.
• Vasiyet ve Miras Düzenlemeleri: Velayet sorunu çözüldükten sonra, ebeveynlerden birinin ölümü hâlinde çocuğun geleceğinin nasıl teminat altına alınacağı konusunda vasiyetname ve miras sözleşmeleri önemli rol oynar.

Zamanaşımı ve Uygulamadaki Zorluklar​

Aile hukukuna ilişkin bazı taleplerde zaman aşımı süreleri devreye girer. Örneğin, mal rejimi alacakları için geçerli olan süreler, ulusal hukuka göre farklılık gösterebilir. Milletlerarası durumlarda hangi hukuk kuralının zaman aşımı bakımından uygulanacağı tartışma konusu olabilir. Aynı şekilde, velayet kararlarının yenilenmesi veya değiştirilmesi mümkün olduğu için katı bir zaman aşımı söz konusu değildir; ancak belli aralıklarla yapılan başvurular tarafların yıpranmasına yol açabilir.

Uygulamada en büyük zorluk, alınan kararların farklı ülkelerde icra edilememesidir. Yabancı bir mahkeme kararının tanınması ve tenfizi esnasında yaşanan prosedürel zorluklar, belirsizlik ve gecikme yaratabilir. Bu nedenle, uluslararası iş birliği antlaşmaları ve çerçeve anlaşmalar, kişilerin haklarını hızlı biçimde kullanabilmesi açısından son derece önemlidir.

Dijitalleşmenin Etkisi​

Teknolojik gelişmeler, milletlerarası aile hukukuna da yansımaktadır. Bugün birçok ülkede duruşmaların çevrimiçi ortamda yapılması, dilekçelerin elektronik ortamda sunulması, kanıtların dijital platformlardan toplanması mümkündür. Bu durum, farklı ülkelerde yaşayan tarafların daha kolay erişimini sağlarken, aynı zamanda veri gizliliği ve siber güvenlik konularını da gündeme getirir. Dijital delillerin kabulü, kişisel verilerin korunması ve elektronik tebligat usulleri, uluslararası aile hukukunda yeni düzenlemeler gerektiren konular arasında yer alır.

Uluslararası arabuluculuk platformları da tarafların çevrimiçi görüşmeler yoluyla anlaşmaya varmaları için fırsat sunar. Böylece, uzun mesafeler ve seyahat masrafları gibi engeller aşılabilir. Ancak bu tür platformların yasal geçerliliği ve denetimi, ülkeden ülkeye farklılık gösterir. Tarafların rızası, gizlilik prensibi ve usul hukuku kuralları dijital ortamda da özenle gözetilmelidir.

Değerlendirme​

Milletlerarası aile hukuku, boşanma ve velayet konuları başta olmak üzere, kişilerin en temel özel hayat ilişkilerini etkileyen çerçeveler sunar. Küreselleşmenin hız kazanmasıyla aile yapıları daha çeşitlenmiş, kişiler farklı ülkelere yerleşerek evlilik, boşanma ve çocuk yetiştirme gibi süreçleri farklı hukuk düzenleri altında sürdürmeye başlamıştır. Bu durum, devletler arasında hukuki iş birliğini ve uyumu zorunlu kılar.

Uygulamada belirsizliklerin ve uyuşmazlıkların ortaya çıkmaması için milletlerarası sözleşmeler, bağlayıcı nitelikteki tüzükler veya ikili anlaşmalarla çerçeve kurmak gerekir. Aile mahkemelerinin, savunma makamlarının ve arabulucuların uluslararası düzeyde eğitimli olması, çocuk menfaatinin korunmasında etkili ve hızlı kararlar alınmasını sağlar. Aynı şekilde, çocuğun üstün yararı ilkesi, kamu düzeni ve adil yargılanma hakkı gibi uluslararası kabul görmüş kriterlerin her aşamada gözetilmesi zorunludur.

Boşanma davalarında uygulanacak hukuk ve yetkili mahkeme belirlemesi, farklı ülke vatandaşlarına sahip taraflar için ciddi önem taşır. Taraflar açısından en uygun hukukun veya mahkemenin seçilmesi bazen stratejik davranışlara yol açabilir. Bu nedenle, uluslararası aile hukuku uyuşmazlıkları sıklıkla “forum shopping” tartışmasını beraberinde getirir. Bunun önüne geçmek için de devletlerin bağlantı kurallarını netleştirmesi ve uyumlaştırması gerekir.

Velayet davalarında, çocuğun hangi ülkede yaşadığı, eğitim aldığı, kültürel bağlarının bulunduğu gibi unsurlar değerlendirilerek, çocuğun menfaati en çok hangi ortamda korunacaksa o ülkenin hukukunun uygulanması yoluna gidilebilir. Tanıma ve tenfiz süreçleriyle yabancı mahkeme kararlarının geçerliliği sağlanırken, kamu düzeni istisnası çerçevesinde çocuğun hakları korunur. Uygulamada güçlükler yaşansa da uluslararası sözleşmeler ve kurumlar, bu güçlükleri azaltmayı hedeflemektedir.

Arabuluculuk ve uzlaştırma yöntemleri, özellikle ailevi uyuşmazlıklarda daha insancıl, hızlı ve ekonomik sonuçlar üretme potansiyeline sahiptir. Ancak kültür ve dil farklılıkları, tarafların uzlaşmasını bazen güçleştirebilir. Uzman arabulucular ve bilirkişiler, tarafların ihtiyaçları ve beklentileri doğrultusunda çözümler üreterek mahkeme sürecine duyulan ihtiyacı azaltabilir.

Tüm bu unsurlar dikkate alındığında, milletlerarası aile hukuku, devletler özel hukuku alanında öne çıkan ve sosyal yaşam üzerinde büyük etkisi olan bir disiplindir. Boşanma, velayet, mal rejimi, nafaka ve çocuk haklarına ilişkin konular, tarafların özel hayatını doğrudan etkilediği için hızlı, adil ve etkin çözümler üretilmesi gerekir. Aynı zamanda bu çözümlerin uygulanabilirliği ve tanınabilirliği sağlanarak, kişilerin farklı ülke hukukları arasında kaybolması veya hak kaybına uğraması engellenmelidir. Bu çerçevede, uluslararası iş birliği ve hukuki uyumlaştırma çalışmaları devam etmekte, milletlerarası aile hukukunun geleceğini şekillendirmeye devam etmektedir.