Milletlerarası Tahkim ve Arabuluculuk

Milletlerarası Tahkim Kavramı ve Kurumsal Yapısı​

Milletlerarası uyuşmazlıkların çözümünde tahkim, tarafların aralarındaki anlaşmazlığı devlet yargısı yerine özel olarak seçilmiş hakem veya hakem heyetinin kararıyla sonuçlandırmasına olanak tanıyan, bağlayıcı ve icra edilebilir bir yöntem olarak tanımlanır. Devletler Özel Hukuku (Uluslararası Özel Hukuk) kapsamında yer alan bu yöntemde, tahkim sürecinin temelinde taraf iradesi yatar. Bir tahkim sözleşmesi ya da tahkim kaydı içeren bir ana sözleşme ile taraflar, çıkabilecek uyuşmazlıklarını mahkemeye taşımak yerine hakemlere teslim eder.

Devletler Özel Hukuku bakımından milletlerarası tahkim, farklı milletlerden veya farklı devletlerin hukuk düzenlerine tabi olan kişilerin aralarındaki özel hukuk uyuşmazlıklarının çözümünde sıklıkla tercih edilir. Uluslararası ticaret ve yatırım alanında faaliyet gösteren şirketler, tarafsız, hızlı ve esnek bir yargılama usulü sağladığı için tahkimi tercih eder. Üstelik hakem kararlarının uluslararası tanınması ve tenfizi, birçok devlet tarafından imzalanan uluslararası sözleşmelerle güvence altına alınmıştır.

Ticari uyuşmazlıklardan devlet-investor uyuşmazlıklarına kadar geniş bir alanda uygulanan tahkim, alanında uzman hakemlerin karar vermesi, gizliliğin korunması ve sürecin taraflarca yönetilebilmesi gibi önemli avantajlar sunar. Bu avantajların somut şekilde ortaya çıkabilmesi için tahkimin kurumsal yapısı ve düzenlemeleri hakkında bilinçli seçimler yapılması gerekir. Hem kurumsal tahkim merkezlerinin varlığı hem de tahkimin usul kuralları, uluslararası uyuşmazlıkların çözüm sürecini güvence altına alır.

• Taraf iradesine dayalı olması
• Uyuşmazlığın uzman kişilerce ele alınabilmesi
• Hızlı ve esnek bir süreç sunması
• Gizlilik ve tarafsızlık ilkelerinin ön planda olması

Bu niteliklere bakıldığında, tahkimin uluslararası ticari ilişkilerde giderek daha çok tercih edilmesine şaşırmamak gerekir. Uyuşmazlık taraflarının farklı hukuk düzenlerine tabi olmaları, farklı kültürlerden gelmeleri veya farklı yargı sistemlerine olan güvensizlik gibi etkenler, tarafsız bir hakem heyeti önünde uyuşmazlığın çözümlenmesini cazip hale getirir. Bu nedenle tahkim süreci, hem maddi hem de usuli bakımdan tarafların inisiyatifinde şekillenir.

Tahkimin uluslararası boyutu incelenirken, dayanak aldığı uluslararası sözleşmeler ve kurumlar başlıca kaynaklar arasında yer alır. Özellikle 1958 tarihli New York Konvansiyonu, tahkim kararlarının tanınması ve tenfizi bakımından oldukça önemlidir. Ayrıca Birleşmiş Milletler bünyesinde hazırlanan UNCITRAL Model Kanunu, birçok devletin tahkim mevzuatına rehberlik etmiştir. Devletler Özel Hukuku kapsamında tahkimin hangi koşullarda uygulanacağı, hangi hukuk kurallarının geçerli olacağı ve hakem kararlarının nasıl icra edileceği konuları, uluslararası düzenlemeler ve iç hukuk normları çerçevesinde değerlendirilir.

Tahkim Anlaşmasının Yapısı ve Esasları​

Tarafların tahkim iradelerini ortaya koymaları, tahkim anlaşması ile mümkün hale gelir. Tahkim anlaşması, genellikle taraflar arasında imzalanan bir ana sözleşmede yer alan tahkim klozu şeklinde düzenlenir veya uyuşmazlık ortaya çıktıktan sonra ayrıca bir tahkim sözleşmesiyle de yapılabilir. Tahkim anlaşmasının geçerliliği, tarafların rızasına, yazılı şekilde yapılmasına ve tahkime elverişli bir uyuşmazlığa dayanmasına bağlıdır.

Tahkime elverişlilik, bir uyuşmazlığın tahkime götürülebilmesini sağlayan hukuki niteliktir. Bazı ülkeler kamu düzeni, aile hukuku veya tüketici hukuku gibi alanlarda tahkime gitmeyi yasaklayabilir ya da sınırlandırabilir. Bu tür sınırlamalarla, tarafların temel hak ve menfaatlerinin koruma altına alınması amaçlanır. Uluslararası alanda ise ticari uyuşmazlıklar büyük ölçüde tahkime elverişli kabul edilir.

Tahkim anlaşmasına ilişkin usuli ve maddi esaslar şu şekillerde özetlenebilir:

• Şekil şartı: Yazılı formda olması uluslararası tahkimde temel bir koşuldur. Elektronik ortamda kurulan sözleşmelerdeki tahkim klozları da yazılılık şartını karşılayabilir.
• Tahkim yeri: Taraflar, tahkim yeri olarak bir ülkeyi veya şehri belirler. Seçilen tahkim yeri, genellikle hakem kararının hangi hukuk düzeninde denetleneceğini ve tenfiz sorunlarının nasıl çözüleceğini etkiler.
• Hakem sayısı ve seçimi: Taraflar, hakem sayısını belirler veya taraflar bir hakem üzerinde anlaşamazsa kurumsal tahkim kuralları devreye girer. Tek hakemli tahkim, üç hakemli tahkime göre genellikle daha hızlı ve ekonomiktir.
• Tahkim dili: Taraflar, tahkim yargılamasının hangi dilde yapılacağını belirleyebilir. Dil seçimi, yargılama sürecinin etkinliği bakımından önemlidir.
• Uygulanacak hukuk: Maddi hukuka ilişkin seçim, uyuşmazlık konusuna hangi hukuk kurallarının uygulanacağını belirler. Tahkimde, genellikle taraflar bir ulusal hukuk sistemi veya belirli ticari teamülleri seçebilir.
• Tahkim kurumu ya da ad hoc tahkim: Taraflar kurumsal tahkim merkezine başvurabilecekleri gibi ad hoc tahkim yolunu da tercih edebilir. Kurumsal tahkimde süreci yöneten kural setleri önceden bellidir; ad hoc tahkimde ise taraflar her aşamayı kendileri düzenler.

Tahkim anlaşmasının geçerliliği ve uygulanabilirliği, devlet mahkemelerinin denetimine tabidir. Bu noktada taraflar, devlet mahkemesi önünde tahkim anlaşmasını bir “ilk itiraz” olarak ileri sürerek davanın usulden reddini sağlayabilir. Ayrıca tahkim sürecinde hakemler de kendi yetkilerine ilişkin bir ön değerlendirme yapabilir (Kompetenz-Kompetenz ilkesi). Bu şekilde, tahkim süreci ve hakem yetkisi konusundaki belirsizlikler giderilir.

Kurumsal Tahkim ve Ad Hoc Tahkim​

Uluslararası tahkim süreci, genel olarak kurumsal tahkim veya ad hoc tahkim şeklinde yürütülebilir. Kurumsal tahkimde taraflar, belirli bir tahkim kurumunun kurallarına uygun olarak uyuşmazlığı çözer. Ad hoc tahkimde ise taraflar, kendi düzenlemelerini yapar. Her iki yöntemin de avantaj ve dezavantajları mevcuttur.

• Kurumsal Tahkim: ICC (International Chamber of Commerce), LCIA (London Court of International Arbitration), ICSID (International Centre for Settlement of Investment Disputes) ve SIAC (Singapore International Arbitration Centre) gibi kurumlar, tahkim yargılaması için kapsamlı kurallar ve idari destek sağlar. Kurumlar, hakemlerin seçilmesi, ücretlerin düzenlenmesi ve yargılama takviminin belirlenmesi gibi idari konularda taraflara rehberlik eder. Bu sayede, süreç boyunca ortaya çıkabilecek usulî anlaşmazlıklar büyük ölçüde önlenir.
• Ad Hoc Tahkim: Taraflar, kendi tahkim süreçlerini kendileri düzenlediği için esneklik yüksektir. Yargılama kuralları, hakem seçimi, takvim ve masraflar taraflarca veya hakem heyetiyle birlikte şekillendirilir. Ancak taraflar arasındaki uyumsuzluklar veya usul konusundaki belirsizlikler, süreci uzatabilir ya da tahkim sürecinin etkinliğini azaltabilir. Ad hoc tahkimde, genellikle UNCITRAL Tahkim Kuralları gibi önceden hazırlanmış kurallar, taraflarca kabul edilerek uyulacak çerçeve oluşturulur.

Aşağıdaki tabloda bazı önde gelen kurumsal tahkim merkezleri ve temel özellikleri özetlenmiştir:


Tahkim yerinin seçimi, tahkim kurumunun seçimi ve uygulanacak hukuk, sürecin verimliliği ve kararın icra edilebilirliği açısından belirleyici rol oynar. Taraflar arasındaki güven eksikliği, hakimlik ya da hakemlik yapacak kişilerin tarafsızlığı ve uyuşmazlık konusu menfaatlerin büyüklüğü gibi etkenler de tahkim yöntemi tercih edilirken dikkate alınır.

Tahkim Sürecinde Hakemlerin Rolü ve Kararın Bağlayıcılığı​

Tahkim sürecinde hakemlerin rolü, taraflar arasındaki uyuşmazlığı hukuk kurallarına ve tahkim anlaşmasına uygun şekilde çözmektir. Hakemler, tarafların seçtiği hukuk kurallarını ve usuli esasları dikkate alarak, yargılamayı yürütür. Hakemlerin seçiminde uzmanlık, bağımsızlık ve tarafsızlık kriterleri büyük önem taşır. Ayrıca hakem adaylarının çıkar çatışması ihtimali veya taraflardan birine yakınlık duyması gibi durumlar, hakemlerin reddi sonucunu doğurabilir.

Hakemlerin yetkisinin kaynağı, tahkim anlaşması ve ilgili tahkim kurallarıdır. Taraflar, genellikle bir tahkim sözleşmesi veya tahkim klozunda hakemlerin yetkisini açıkça belirler. Hakem heyeti, uyuşmazlığı derinlemesine inceleyerek delilleri değerlendirir. Süreç sonunda verdikleri tahkim kararı (hakem kararı), taraflar bakımından nihai ve bağlayıcıdır. Devlet mahkemelerinin tahkim kararına müdahalesi, genellikle sınırlı hallerle mümkündür. Bu durum, tahkimin hızlı ve kesin çözüm sunan karakterini güçlendirir.

Hakem kararı verildikten sonra, tarafların bu karara uyma yükümlülüğü doğar. Eğer taraflar karara uymazsa, diğer taraf, kararı tanıyan bir devlet mahkemesi üzerinden tenfiz sürecine başvurur. Burada en önemli uluslararası metinlerden biri, 1958 tarihli New York Konvansiyonu’dur. Bu sözleşmeye taraf olan devletlerin mahkemeleri, genellikle tahkim kararını tanıma ve icra etme yükümlülüğü altındadır. Kamu düzenine aykırılık veya hakem yetkisinin aşılması gibi istisnai durumlar dışında, hakem kararları tenfiz edilir.

Uluslararası Arabuluculuk ve Temel İlkeler​

Tahkimle birlikte uluslararası uyuşmazlık çözüm yöntemlerinden biri de arabuluculuktur. Arabuluculuk, tarafların görüş ve menfaatlerini dikkate alarak, bir arabulucu yardımıyla gönüllü bir çözüm arayışına girmesidir. Devletler Özel Hukuku bakımından arabuluculuk, farklı hukuk düzenlerinden kişilerin kendi aralarında ve hatta devlet organlarıyla aralarındaki uyuşmazlıkların barışçıl yollarla çözümünü amaçlar. Tahkimden farklı olarak, arabulucunun verdiği bir “karar” yoktur; arabulucu, taraflar arasında iletişimi kolaylaştırır ve ortak bir anlaşma metni oluşturulmasına yardımcı olur.

Arabuluculukta temel ilke, tarafların özgür iradeleriyle sürece katılması ve çözümü kendilerinin üretmesidir. Sürecin gizlilik, tarafsızlık ve dürüstlük ilkeleri çerçevesinde işlemesi beklenir. Arabulucu, iletişimi kolaylaştıran, ortak paydaları tespit eden ve müzakere stratejileri oluşturan bir kolaylaştırıcıdır. Çoğu hukuk düzeninde arabuluculuk faaliyeti, özellikle ticari alanda, mahkeme veya tahkim yargılamasına kıyasla masrafların daha düşük olması ve daha hızlı sonuç alınması nedeniyle tercih edilir.

Arabuluculuk sürecinin temel özellikleri şu şekilde özetlenebilir:

• Gönüllülük: Taraflar, arabuluculuk sürecine rızalarıyla katılır. Zorunlu arabuluculuk düzenlemeleri olsa da uluslararası düzeyde esas olan, tarafların iradelerine dayanmasıdır.
• Tarafsız arabulucu: Arabulucunun hiçbir tarafa yakın olmaması, bağımsız olması gerekir. Arabuluculuk mesleki etik ilkelerle denetlenir.
• Gizlilik: Süreç boyunca paylaşılan bilgiler, tarafların istemi dışında ifşa edilemez. Bu, ticari sırların korunması açısından önemlidir.
• Sonuca taraflar karar verir: Arabuluculukta bir hakem kararı veya mahkeme hükmü bulunmadığı için anlaşma tamamen tarafların uzlaşmasına bağlıdır.
• Hız ve ekonomi: Süreç, genellikle birkaç oturumda sonuçlanabilecek şekilde tasarlanır. Bu da düşük maliyet ve zaman tasarrufu sağlar.

Uluslararası arabuluculukta, taraflar farklı hukuk ve kültürel arka planlara sahip olabileceği için arabulucunun çok yönlü bir iletişim becerisine sahip olması önemlidir. Dil farklılıkları ve kültürel yaklaşım biçimleri, müzakere sürecinde önemli rol oynar. Bu nedenle uluslararası arabuluculuk sertifikasyonu almış, çeşitli hukuk sistemlerine aşina arabulucular, tarafların anlaşmaya varmasında etkili olur.

Arabuluculuk ve Tahkim Arasındaki Etkileşim​

Tahkim ve arabuluculuk, birçok uyuşmazlıkta birbirini tamamlayıcı yöntemler olarak değerlendirilebilir. Bazı tahkim kurumları, tahkim süreci başlamadan veya tahkim yargılaması sırasında taraflara arabuluculuk seçeceği sunar. Böylece taraflar, daha hızlı ve maliyeti düşük bir şekilde uzlaşmaya varırsa, tahkim sürecine gerek kalmadan uyuşmazlık çözümlenebilir.

Arabuluculuk ve tahkim arasındaki en belirgin fark, karar verici makamın rolüdür. Arabuluculukta arabulucu, taraflara bir çözüm dayatmaz; yalnızca onları yönlendirir, iletişimi kolaylaştırır. Tahkimde ise hakemler, uyuşmazlığı bağlayıcı bir karara bağlar. Bu sebeple bazı durumlarda taraflar, öncelikle arabuluculuğa başvurmayı tercih eder. Eğer arabuluculuk başarıya ulaşmazsa, tahkim yoluna gidilebilir.

Uluslararası ticari sözleşmelerde, “çok kademeli uyuşmazlık çözüm klozları” (multi-tier dispute resolution clauses) olarak bilinen düzenlemeler sıklıkla kullanılır. Bu klozlarda, uyuşmazlığın belirli süre içinde arabuluculuk yoluyla çözülmesi zorunlu tutulur; eğer çözülemezse tahkime gidilir. Böylece taraflar hem barışçıl çözümün denendiğinden emin olur hem de tahkim sürecinin zaman ve masrafından tasarruf edebilir.

Uyuşmazlık Çözümünde Hukuk Seçimi ve Kamu Düzeni​

Milletlerarası tahkim ve arabuluculuk süreçlerinde taraflar, uygulanacak hukuku serbestçe seçebilir. “Lex Mercatoria” olarak adlandırılan uluslararası ticari teamüller, genellikle taraflarca benimsenen ve sınır ötesi ticari ilişkilerde yaygınlaşan kurallar topluluğudur. Taraflar, sözleşmelerine “lex mercatoria”yı veya belirli ulusal hukuk sistemini seçebilir. Hukuk seçimi yapılırken, uyuşmazlığın niteliği, tarafların menşe ülkeleri ve sözleşmenin ifa yeri gibi kriterler göz önüne alınır.

Tahkim anlaşmasında veya sözleşmede hukuk seçimi bulunmuyorsa, hakem heyeti, uyuşmazlığa uygulanacak hukuku tespit eder. Bu tespitte Devletler Özel Hukuku kuralları, özellikle “lex fori” (mahkemenin veya tahkim yerinin kanunlar ihtilafı kuralları) devreye girer. Hakem heyeti, taraflar arasındaki sözleşme ilişkisini ve olayın en sıkı irtibat kurallarını inceleyerek uygulanacak hukuku belirler. Bu süreçte, uluslararası boyutta kabul gören prensiplere ve tarafların meşru beklentilerine önem verilir.

Kamu düzeni (public policy), tahkim kararlarının tanınmasında ve tenfizinde önemli bir denetim ölçütüdür. Mahkemeler, hakem kararının kendi kamu düzenlerini açıkça ihlal ettiği kanısına varırsa, kararı tanımayı ve tenfizi reddedebilir. Her ne kadar uluslararası kamu düzeni kavramı, ulusal kamu düzeni kadar geniş yorumlanmasa da özellikle insan hakları, kamu sağlığı ve temel adalet ilkeleri gibi konular, devlet mahkemelerinin inceleme konusu olabilir. Bu nedenle hakem heyetlerinin karar verirken bu hususa dikkat etmesi gerekir.

Devletin Egemenlik İddiası ve Yatırım Tahkimi​

Yabancı yatırımcılar ile ev sahibi devlet arasındaki uyuşmazlıklar, yatırım tahkimi çerçevesinde çözülür. Bu alanda ICSID (International Centre for Settlement of Investment Disputes) en yaygın kullanılan kurumdur. Yatırım tahkiminde, yabancı yatırımcının ev sahibi devletin düzenleyici veya idari işleminden kaynaklanan zararlarının tazmini söz konusu olabilir. Devlet, egemenlik yetkisine dayanarak belli düzenlemeler yapmış olabilir veya yatırımcının mülkiyet hakkını, sözleşmeden doğan haklarını ihlal etmiş olabilir.

Devletin egemenliği, uluslararası yatırım tahkimi süreçlerinde özel bir dengeleme ihtiyacı doğurur. Bir yanda kamu yararı, diğer yanda özel yatırımcının hakları vardır. Tahkim sürecinde tarafların konumu, genellikle “eşitlik” prensibine dayansa da devletin egemenlik iddiası bazı farklılıklar yaratır. Yargılama sürecinde, devletin iş ve işlemlerini savunma hakkı saklıdır ancak taraflar arasındaki eşitlik ilkesi de korunur. ICSID gibi kurumlar, devlet-yatırımcı uyuşmazlıkları için özel kurallar geliştirmiştir. Taraflardan biri olan devlet, hakem heyetini reddetme veya ICSID kararlarını kendi kamu düzeni çerçevesinde sorgulama hakkına sınırlı ölçüde sahiptir. Bu da yatırım tahkimini, geleneksel ticari tahkimden ayıran başlıca unsurlardandır.

Arabuluculuğun Yatırım Uyuşmazlıklarındaki Yeri​

Devlet ve yabancı yatırımcı arasındaki uyuşmazlıklarda, arabuluculuk yöntemi de gün geçtikçe yaygınlaşır. Genellikle devletlerin uzun süreli yargılama süreçlerini ve büyük tazminat risklerini azaltmak istemesi, yatırımcıların ise daha hızlı ve düşük maliyetli çözüme ulaşma beklentisi, arabuluculuğu cazip hale getirir. Bazı yatırım anlaşmaları, zorunlu arabuluculuk aşaması öngörerek taraflara kısa bir süre tanır. Bu aşamada bir anlaşmaya varılamazsa tahkim yoluna geçilir.

Uluslararası yatırım sözleşmelerine dahil edilen “barışçıl çözüm” hükümleri, devlet ve yatırımcı arasında proaktif bir diyalog sürecinin başlamasına zemin hazırlar. Arabuluculuk, tarafların karşılıklı yarar temelinde ekonomik ve hukuki çıkarlarını koruyan bir anlaşmaya varmalarını sağlayabilir. Ayrıca son dönemde ICSID tarafından yayınlanan kurallar ve Birleşmiş Milletler bünyesinde hazırlanan rehberler, yatırım uyuşmazlıklarında arabuluculuğun nasıl işletileceğine dair yol gösterici metinler oluşturmuştur.

Uyuşmazlıkların Çözümünde Süre ve Maliyet Analizi​

Tahkim ve arabuluculuk süreçlerinde süre ve maliyet, tarafların en çok dikkat ettiği hususlardandır. Her iki yöntem de devlet yargısına kıyasla genellikle daha hızlı sonuç verir. Ancak maliyet konusunda durum, uyuşmazlığın niteliğine ve tarafların tercih ettiği yöntemlere göre farklılaşabilir. Büyük çaplı yatırım uyuşmazlıklarında tahkim masrafları yüksek olabilir. Kurumsal tahkim merkezlerinin kayıt ücretleri, hakem ücretleri ve idari giderler, uyuşmazlığın parasal değerine göre artış gösterir.

Arabuluculuk, tahkime göre daha düşük maliyetli ve daha kısa süreli bir yöntemdir. Eğer taraflar birkaç oturum içinde anlaşmaya varabilirse, önemli ölçüde zaman ve para tasarrufu sağlayabilirler. Ancak arabuluculukta anlaşmaya varılamadığında, taraflar genellikle tahkime veya mahkemeye başvurur. Bu da toplam sürenin uzamasına ve ek maliyetlere yol açabilir. Bu nedenle arabuluculuğa geçmeden önce uyuşmazlığın arabuluculuk için uygun olup olmadığı, tarafların çözüm iradesi gibi hususlar dikkatle değerlendirilir.

Tahkim sürecinde süre ve maliyetin nasıl yönetildiği, hakem heyetinin ve tarafların tutumuna bağlıdır. Hakem heyeti, süreci gereksiz yere uzatacak delil taleplerini veya takvimi sık sık değiştiren uygulamaları kısıtlayabilir. Ayrıca ön inceleme duruşmaları (preliminary hearings) yaparak uyuşmazlığın esasını öne çıkarabilir. Kurumsal tahkimde, tahkim merkezinin usul kuralları da süre yönetiminde etkilidir. Özellikle hızlı (expedited) tahkim prosedürleri, nispeten küçük meblağlı veya basit vakalarda kullanılabilir. Bu prosedürlerde hakem sayısı tek olur, süreler kısaltılır ve duruşma sayısı sınırlı tutulur.

Elektronik Tahkim ve Arabuluculuk​

Teknolojinin gelişmesiyle birlikte, elektronik tahkim ve elektronik arabuluculuk imkânları doğmuştur. Taraflar, çevrimiçi platformlar üzerinden toplantı ve duruşma yapabilir, belge alışverişi gerçekleştirir. Elektronik tahkimde, hakemler ve taraflar farklı coğrafi konumlardan süreci yönetebilir. Bu uygulama, özellikle pandemi döneminde daha da yaygınlaşmıştır. Maliyet ve zaman tasarrufu sağlaması nedeniyle elektronik uygulamalar gelecek dönemde de önemini koruyacaktır.

Elektronik arabuluculukta ise taraflar, online platformlar aracılığıyla müzakere süreci yürütür. Arabulucu, dijital ortamda görüşmeleri yönetir. Bu yöntem, farklı ülkelerde bulunan tarafları bir araya getirmede etkili bir çözüm sunar. Yine de tarafların yüz yüze görüşerek oluşturabileceği güven ve ilişki kalitesinin elektronik ortama ne ölçüde taşınabildiği, uygulamada tartışma konusudur.

Tahkim Kararlarının Uluslararası Alanda Tanınması ve Tenfizi​

Milletlerarası tahkimin etkili olmasının en önemli nedenlerinden biri, hakem kararlarının büyük ölçüde tanınması ve tenfiziyle ilgilidir. 1958 tarihli New York Konvansiyonu, bu konuda mihenk taşı niteliğindedir. Konvansiyona taraf olan ülkelerin mahkemeleri, tahkim kararlarını bazı sınırlı sebepler dışında tanımak ve icra etmekle yükümlüdür. Konvansiyon kapsamındaki ret sebepleri şu şekilde özetlenebilir:

• Tahkim anlaşmasının geçersizliği (tarafların ehliyetsizliği, tahkim anlaşmasının geçerli olmadığına dair deliller vb.)
• Tahkim yargılaması usulünün taraflara eşit imkân tanımaması veya yargılamanın adil olmaması
• Hakem yetkisinin aşılması (kararın tahkim anlaşması kapsamı dışında kalması)
• Kararın bulunduğu ülkede veya tahkim yerinde iptal edilmiş olması
• Kamu düzenine aykırılık

Uluslararası alanda tahkim kararlarının tenfiz kabiliyeti, tahkimin tercih edilmesini artırır. Taraflar, hakem kararının hızlı ve güvenilir biçimde icra edilebileceğini bilerek tahkim yoluna başvurur. Özellikle ticari tahkim bakımından bu durum, uluslararası ticaretin ve yatırımların gelişimine katkı sağlar.

Arabuluculuk Anlaşmalarının İcra Edilebilirliği​

Arabuluculuk süreci sonucunda varılan anlaşmanın icra edilebilirliği, tahkim kararı kadar net bir uluslararası sözleşme ağına uzun süre sahip değildi. Ancak 2019 yılında Singapur Konvansiyonu (Resmî adıyla “Birleşmiş Milletler Arabuluculuk Sonucunda Yapılan Milletlerarası Sulh Anlaşmaları Hakkında Sözleşme”) kabul edildi. Bu sözleşme, milletlerarası ticari uyuşmazlıkların arabuluculukla çözülmesi sonucunda elde edilen anlaşma metninin, taraf devletlerde icra edilebilir olmasını amaçlar.

Singapur Konvansiyonu, arabuluculuk anlaşmalarının uluslararası geçerlilik ve icra kabiliyeti açısından büyük bir adım olarak görülür. Böylece arabuluculuğun da tahkim kadar etkili bir uyuşmazlık çözüm yöntemi olması hedeflenmiştir. Konvansiyon, iç hukuklarda arabuluculuk anlaşmalarının icra mekanizmalarının geliştirilmesine de yol açar. Özellikle hız, gizlilik ve düşük maliyet avantajları bulunan arabuluculuk, artık uluslararası ticari aktörler için daha güvenilir hale gelmiştir.

Milletlerarası Kurumsal Çerçevede Tahkim ve Arabuluculuk​

Birleşmiş Milletler Uluslararası Ticaret Hukuku Komisyonu (UNCITRAL), uluslararası uyuşmazlık çözüm yöntemlerinin geliştirilmesinde öncü rol üstlenir. UNCITRAL Model Kanunu ve Tahkim Kuralları, birçok devletin tahkim ve arabuluculuk mevzuatında esin kaynağı olmuştur. Bu model kurallar, farklı hukuk sistemlerine sahip devletler arasında uyumu sağlamayı hedefler.

Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) ve diğer uluslararası kuruluşlar da belirli uyuşmazlık alanlarında arabuluculuk ve tahkim mekanizmalarını teşvik eder. Örneğin DTÖ bünyesinde, üye devletler arasındaki ticari anlaşmazlıkların çoğunlukla tahkim benzeri bir sistem olan “Uyuşmazlıkların Halli Organı” (Dispute Settlement Body) aracılığıyla çözüldüğü görülür. Bu sistem, arabuluculuk da dahil olmak üzere çeşitli barışçıl çözüm yöntemlerini teşvik eder.

Uluslararası alanda, çeşitli mesleki kuruluşlar ve barolar, arabuluculuk ve tahkim eğitimi vermekte, uzmanlık sertifikaları düzenlemektedir. Bu organizasyonlar, nitelikli arabulucu ve hakem yetiştirerek taraflara profesyonel hizmet sunulmasını sağlar. Uzman kadrolarla yürütülen uyuşmazlık çözümü süreçleri, tarafların adalete güvenini artırdığı gibi iş dünyasında da sözleşmelerin daha öngörülebilir hale gelmesine katkıda bulunur.

Etik Kurallar ve Mesleki Standartlar​

Milletlerarası tahkim ve arabuluculuk uygulamalarında etik kurallar, tarafların haklarının korunması ve sürece duyulan güvenin sağlanması bakımından büyük önem taşır. Tahkimde hakemlerin bağımsızlığı, tarafsızlığı ve gizliliğe riayet etmesi şarttır. Adil yargılama ilkesi, hakemlik mesleğinin temel unsurlarından biridir. Benzer şekilde, arabulucular da süreç boyunca tarafsızlık, gizlilik ve dürüstlük kurallarına uymak zorundadır.

Uluslararası Barolar Birliği (International Bar Association - IBA) gibi kuruluşlar, tahkimde delil toplama, hakemlerin bağımsızlığı, arabuluculukta mesleki etik gibi konularda rehber ilkeler yayınlar. Bu ilkeler, mahkemelerce doğrudan bağlayıcı olmayabilse de uygulamada geniş kabul görür. Taraflar, tahkim veya arabuluculuk sözleşmelerinde, IBA kuralları gibi belirli etik rehberlere atıf yaparak tarafların haklarının korunmasını güvence altına alabilir.

Uyuşmazlık Çözüm Yöntemlerinde Hibrit Modeller​

Uluslararası uyuşmazlık çözümünde, tahkim ve arabuluculuk bazen hibrit formlarda uygulanır. Örneğin “Arb-Med” veya “Med-Arb” olarak adlandırılan yöntemler, tahkim ve arabuluculuğun farklı aşamalarda birleştirilmesiyle ortaya çıkar. Bu modellerin amacı, süreçte esneklik sağlamak ve tarafları en kısa yoldan karşılıklı tatmin edici bir çözüme ulaştırmaktır.

• Arb-Med (Tahkim-Arabuluculuk): Tahkim süreci başlatılır ve hakemler atanır. Yargılama devam ederken taraflar arabuluculuk sürecine geçer. Eğer arabuluculukta anlaşma sağlanamazsa, tahkim kaldığı yerden devam eder.
• Med-Arb (Arabuluculuk-Tahkim): Uyuşmazlık önce arabuluculuğa götürülür. Anlaşma sağlanamazsa, tarafsızlığından emin olunan bir hakem veya farklı bir heyet tarafından tahkim yargılamasına geçilir.

Bu yöntemlerin faydası, tarafların bir yandan esnek bir çözüme hızlıca ulaşma şansına sahip olması, diğer yandan çözümsüzlük halinde bağlayıcı bir kararla uyuşmazlığın sonuçlandırılabilmesidir. Bununla birlikte, aynı kişinin önce arabulucu, sonra hakem olarak görev yapması durumunda tarafsızlık ilkesi tartışma konusu olabilir. Bu nedenle tarafların, bu hibrit modelleri seçerken sürecin hangi aşamasında kimin hangi rolü üstleneceğini netleştirmesi önemlidir.

Ticari Uyuşmazlıklarda Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yollarının Gelişimi​

Uluslararası ticaretin hacmi büyüdükçe ve tarafların anlaşmazlıkları da çeşitlendikçe, yalnızca devlet mahkemeleriyle sınırlı bir çözüm mekanizması yetersiz kalır. Bugün şirketler, anlaşmalarına çoğunlukla tahkim klozu eklerken, arabuluculuğu da ek çözümlerden biri olarak görür. Özellikle e-ticaret, fikri mülkiyet hakları ve teknoloji anlaşmaları gibi alanlarda taraflar, mahkeme süreçlerindeki karmaşayı ve süre uzamasını bertaraf etmek için alternatif yöntemleri benimsiyor.

Ek olarak, bazı sektörlere özgü arabuluculuk ve tahkim merkezleri de kurulmuştur. Enerji, denizcilik, inşaat, spor ve telekomünikasyon gibi farklı endüstriler, kendilerine özgü tahkim ve arabuluculuk kurallarını geliştirmiştir. Bu sektörel uzmanlık, uyuşmazlıkların daha sağlıklı şekilde çözülmesini sağlar. Örneğin Spor Tahkim Mahkemesi (CAS), uluslararası spor uyuşmazlıklarında yetkili ve uzmanlaşmış bir kurumdur.

Devletler Özel Hukuku Perspektifinde Uygulama ve Değerlendirme​

Devletler Özel Hukuku, farklı ulusların vatandaşları veya farklı ülkelerin hukuk sistemlerine tabi kurumlar arasındaki uyuşmazlıkların özel hukuk boyutunu düzenler. Tahkim ve arabuluculuk, bu alanda en önemli alternatif uyuşmazlık çözüm yolları olarak kabul görür. Sınır ötesi sözleşmelerde ve yatırım ilişkilerinde taraflar, geleneksel yargı sisteminin yavaşlığı, masraflarının yüksekliği veya tarafsızlık kaygıları nedeniyle bu alternatif yöntemlere başvurur.

Devletler Özel Hukuku açısından bakıldığında, tahkim ve arabuluculuk sözleşmelerine ilişkin geçerlilik sorunları, kamu düzeni kavramı ve kanunlar ihtilafı kuralları özel bir konumdadır. Taraflar arasındaki sözleşme özgürlüğü ilkesinin sınırı, çoğu zaman kamu düzeniyle belirlenir. Hakemlerin veya arabulucuların karar ve önerilerinin hangi hukuk düzeninde geçerli olacağı, hangi mahkemelerin denetim yetkisi olduğu ve tarafların nasıl bir süreç izlemesi gerektiği, Devletler Özel Hukuku kurallarıyla şekillenir. Bu nedenle, tahkim ya da arabuluculuk ile ilgili anlaşma yapılırken, özellikle “tahkim yeri” ve “uygulanacak hukuk” seçiminde özenli davranmak gerekir.

Denetim ve İptal Davaları​

Tahkim kararları, genellikle belirlenmiş tahkim yerinin mahkemesinde iptal davasına konu olabilir. İptal davası, hakem kararının ulusal mahkemeler tarafından denetlenmesi yoluyla, hakemlerin yetki aşımı, usul ihlali veya kamu düzenine aykırılık gibi ağır ihlal hallerinin giderilmesini sağlar. Milletlerarası tahkimde, iptal davasının sonuçları da New York Konvansiyonu çerçevesinde değerlendirilir. Eğer bir tahkim kararı tahkim yeri mahkemesince iptal edilmişse, bu karar diğer devletlerde tanınmaz ve tenfiz edilmez.

Arabuluculuk sonucunda varılan anlaşma metnine ilişkin olarak ise, Singapur Konvansiyonu’na taraf olan devletlerde uygulanacak sınırlı ret sebepleri bulunur. Söz konusu anlaşmanın sahtekârlık, tehdit veya kamu düzenine aykırılık gibi durumlarda reddedilmesi gündeme gelebilir. Ayrıca tarafların arabuluculuk anlaşmasının icrası sırasında doğabilecek sorunlar, o ülkenin icra hukukuna göre çözümlenir.

Yeni Eğilimler ve Geleceğe Yönelik Beklentiler​

Uluslararası uyuşmazlık çözümü alanında tahkim ve arabuluculuk, her geçen gün daha çok tercih edilir ve çeşitlenir. Teknolojik gelişmeler, hibrit çözüm yöntemleri ve uluslararası sözleşmelerin genişlemesi, bu eğilimi güçlendirmektedir. Örneğin blok zinciri tabanlı akıllı sözleşmelerde çıkabilecek uyuşmazlıkların, yine çevrimiçi tahkim veya arabuluculuk yoluyla çözülmesine dönük pilot uygulamalar yapılmaktadır. Aynı şekilde, uzman hakem ve arabulucuların yetiştirilmesi, kurumsal merkezlerin yeni düzenlemeleri, iş ve yatırım dünyasının alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemlerine duyduğu güveni yükseltir.

Gelecekte özellikle şu konularda yeni gelişmeler beklenmektedir:

• Uluslararası arabuluculuğun, Singapur Konvansiyonu ile birlikte daha fazla yaygınlaşması
• Çevrimiçi ortamda tahkim ve arabuluculuk platformlarının yaygın kullanımı
• Sektörel tahkim ve arabuluculuk merkezlerinin artması (enerji, teknoloji, tıp vb. alanlar)
• Devlet ve yatırımcı arasındaki uyuşmazlıklarda dostane çözüm yöntemlerinin teşvik edilmesi
• Tahkim ve arabuluculuk kararlarının uluslararası icra mekanizmalarının genişletilmesi

Kamu düzeni, yetki, etik kurallar, yürürlük ve icra konularında uluslararası işbirliği ve standartlaşma sağlandıkça, uyuşmazlık çözümünde tahkim ve arabuluculuk daha da sağlam bir zemine oturacaktır. Devletler Özel Hukuku çerçevesinde oluşan bu küresel normlar, tarafsız ve etkili yargı organlarının eksikliğini gidermeye yardımcı olur. Böylece uluslararası alanda yatırım ve ticaret güvenliği artar; sınır ötesi işlemler daha öngörülebilir hale gelir.

Uygulamada Karşılaşılan Engeller ve Çözüm Önerileri​

Milletlerarası tahkim ve arabuluculuk, bazı sorunlarla da karşı karşıyadır. Örneğin tahkim masraflarının yüksekliği, özellikle küçük ve orta ölçekli işletmeler için caydırıcı olabilir. Ad hoc tahkimde usulî belirsizlikler, tarafların ihtilafa düşmesine yol açabilir. Bazı ülkelerde ise mahkemelerin tahkim dostu olmaması, hakem kararlarının tenfizinde zorluk yaşanmasına neden olur.

Arabuluculukta ise tarafların sürece katılma motivasyonu düşük olabilir veya gönüllü katılım ilkesinin suiistimal edilmesi (zaman kazanma amacıyla arabuluculuk girişiminde bulunma vb.) gibi olumsuzluklar ortaya çıkabilir. Ayrıca arabuluculuk sonunda varılan anlaşmanın uluslararası alanda her zaman icra kabiliyeti bulunmayabilir. Singapur Konvansiyonu bu açıdan büyük bir adım olsa da sözleşmeye taraf olmayan ülkelerde uygulama sorunları sürebilir.

Bu engellerin aşılması için:

• Uluslararası işbirliğinin ve sözleşmelerin kapsamının genişletilmesi
• Devlet mahkemelerinde “tahkim dostu” yaklaşımların benimsenmesi
• Arabuluculuk kültürünün ve farkındalığının artırılması
• Teknolojik altyapının güçlendirilmesi ve e-adalet uygulamalarının yaygınlaştırılması
• Etik kuralların ve mesleki standartların küresel çapta benimsenmesi

Her geçen gün artan tecrübe ve geliştirilen kurallar sayesinde, tahkim ve arabuluculuğun uluslararası uyuşmazlık çözümünde daha etkin ve güvenilir hale geleceği öngörülmektedir. Devletler Özel Hukuku bakımından bu yöntemlerin başarısı, ülkelerin yerel mevzuatlarını uluslararası standartlarla uyumlu hale getirme, uluslararası sözleşmelere taraf olma ve yargı organlarının bu yöntemleri destekleme iradesiyle yakından ilgilidir.

Değerlendirme​

Milletlerarası tahkim ve arabuluculuk, Devletler Özel Hukuku çerçevesinde uyuşmazlıkların çözümünde giderek artan öneme sahiptir. Tahkim, taraflara bağlayıcı bir karar, arabuluculuk ise tarafların ortak anlaşmasına dayanan bir çözüm sunar. Ticari işletmeler, yatırımcılar ve hatta devlet kurumları, uyuşmazlıklarını hızlı, esnek ve güvenli bir ortamda çözmek istediklerinde tahkim ve arabuluculuğa yönelir.

Milletlerarası tahkim, kurumsal yapılar ve evrensel sözleşmeler yardımıyla hukuki güvence sağlayarak uluslararası ticaret ve yatırımın büyümesine katkıda bulunur. Hakem kararlarının New York Konvansiyonu çerçevesinde tanınması ve tenfizi, tahkimi özellikle cazip kılar. Arabuluculuk ise giderek yaygınlaşan, tarafların barışçıl ve dostane bir çerçevede uyuşmazlıklarını çözmelerine imkân tanıyan bir yöntem olarak öne çıkar. Singapur Konvansiyonu, milletlerarası arabuluculuk anlaşmalarının da etkili biçimde icra edilebilir hale gelmesinin yolunu açmıştır.

Teknolojik gelişmeler, çevrimiçi platformlar ve hibrit çözüm yöntemleri, uluslararası uyuşmazlık çözümünün gelecekte daha erişilebilir, hızlı ve az maliyetli olacağını göstermektedir. Devletler Özel Hukuku kapsamında bu eğilimler, ülkelerin hukuki mevzuatlarında tahkim ve arabuluculuğa daha geniş yer vermesine, mahkemelerin bu yöntemlere destekleyici tutum sergilemesine zemin hazırlar. Bu çerçevede, milletlerarası tahkim ve arabuluculuk mekanizmalarının gelişiminin, küresel ticaret ve yatırımın güvenli, istikrarlı ve adil bir biçimde ilerlemesinde anahtar rol oynadığı söylenebilir.