Sahipsiz Hayvanların Korunması

Hayvan Hakları Hukuku Bağlamında Sahipsiz Hayvanların Korunması​

Hayvan hakları hukuku, hayvanların yalnızca insanların menfaatleri doğrultusunda birer mal veya eşya olarak görülmelerini engellemeyi ve canlı olma özelliklerine uygun bir yasal statüye kavuşturulmalarını hedefleyen ulusal ve uluslararası düzenlemeler bütününü ifade eder. Bu kapsamda sahipsiz hayvanların korunması, özellikle kentsel yaşamın içinde ve kırsal alanlarda serbestçe dolaşan hayvanların ihtiyaçlarının dikkate alınması ve onların maruz kalabilecekleri kötü muamele, ihmal ya da sömürünün engellenmesi açısından hayati önem taşır. Çeşitli yasal düzenlemeler, sivil toplum kuruluşlarının çalışmaları ve yerel yönetimlerin sorumlulukları sahipsiz hayvanların korunması alanında önemli rol oynamaktadır. Bununla birlikte, uygulamada yaşanan eksiklikler ve yasal altyapıdaki yetersizlikler, sahipsiz hayvanların refah düzeylerinin tam anlamıyla sağlanabilmesini güçleştirmektedir.

Hayvan hakları hukukunun temel ilkesi, hayvanların hissedebilen canlılar oldukları ve dolayısıyla acı, korku, stres gibi duyguları deneyimleyebildikleri gerçeğine dayanır. Bu yaklaşım, sahipsiz hayvanların bakıma muhtaç ve zarar görme riskine açık olduklarını öngörür. Bu nedenle, sahipsiz hayvanların korunması konusundaki yasal düzenlemelerin sadece hayvanların temel yaşam ihtiyaçlarını değil, aynı zamanda onların fiziksel ve psikolojik refahını da güvence altına alması beklenir. Hayvanların sokağa terk edilmesi, yetersiz beslenme, uygun barınma koşullarının sağlanmaması veya kötü muameleye maruz kalması gibi durumların önüne geçmek, hukukun düzenleyici ve yaptırım gücü sayesinde mümkündür.

Türkiye’de sahipsiz hayvanlarla ilgili olarak gündeme gelen tartışmalar, genellikle sokak köpekleri ve kedilerinin oluşturduğu popülasyonun nasıl kontrol edileceği, insan sağlığı ve güvenliğinin nasıl korunacağı, aynı zamanda hayvan refahının nasıl sağlanacağı gibi çok boyutlu konular etrafında şekillenir. Ancak kontrol ve koruma politikalarının, hayvanların biyolojik gereksinimleri ve toplumsal hassasiyetlerle uyumlu olması beklenir. İnsan-hayvan etkileşiminin düzenlenmesi, yalnızca hayvanların fiziksel varlıklarının korunmasına yönelik değil, toplumun değer yargıları ve etik tutumları açısından da önemlidir. Bu metinde, sahipsiz hayvanların korunmasının hukuki ve idari boyutları ayrıntılı şekilde ele alınarak, farklı uygulamaların ve mevzuat çerçevesinin kapsamlı bir analizi yapılmaktadır.

Tarihsel Gelişim ve Sosyokültürel Arka Plan​

Hayvanların korunmasına yönelik hukuki düzenlemeler, tarih boyunca farklı toplumlarda değişkenlik göstermiştir. Sahipsiz hayvanların durumu, genellikle toplumun hayvana atfettiği değere ve hayvana yaklaşım biçimine göre şekillenmiştir. Osmanlı döneminde hayvan hakları ya da sahipsiz hayvanların korunması konusunda sistematik bir yasal düzenleme bulunmamakla birlikte, vakıflar aracılığıyla belirli hayvan türlerinin (örneğin, kuşların veya sokak köpeklerinin) beslenmesi ve korunması yönünde faaliyetler yürütüldüğü bilinmektedir. Bu uygulamalar, toplumun hayvanlara karşı sorumluluk hissi taşıdığının göstergesidir. Ancak bu tarihsel dönemde bile, sahipsiz hayvanların çoğu zaman kötü muamele gördüğü, zor koşullara maruz kaldığı veya nüfus kontrolü amacıyla toplu itlaf yöntemlerine başvurulduğu da kayıt altına geçmiştir.

Cumhuriyet dönemine gelindiğinde, hayvan haklarına ilişkin farkındalığın ve hukuki düzenleme ihtiyacının ortaya çıktığı görülür. Başlangıçta hayvan haklarını korumak yerine, daha çok insan sağlığı ve kamu düzeni odaklı düzenlemeler söz konusuydu. Bu nedenle sahipsiz hayvanlar genellikle “zararlı” olarak görülüp, itlaf politikalarıyla yok edilmesi gereken unsurlar şeklinde algılanmışlardır. Zaman içinde uluslararası gelişmeler, Avrupa ülkelerindeki hayvan koruma hareketleri ve sivil toplum kuruluşlarının faaliyetleri, Türkiye’de de hayvan hakları alanında kamuoyu duyarlılığının artmasına yol açmıştır. Sokak hayvanlarına dair farkındalığın yükselmesiyle birlikte, 2004 yılında kabul edilen 5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu gibi yasal düzenlemeler hayata geçirilmiştir.

Tarihsel süreçte, sahipsiz hayvanların korunması politikaları genellikle nüfus kontrolü, beslenme ve barınma koşullarının düzenlenmesi, aşılanma ve kısırlaştırma programlarının uygulanması gibi konular etrafında şekillense de, yerel yönetimlerin mali ve idari kapasite eksiklikleri, sivil toplum örgütlerinin faaliyetlerinin sınırlılığı, toplumdaki bilinç eksikliği gibi nedenlerle etkili bir koruma sistemi kurulması her zaman mümkün olmamıştır. Özellikle kentleşmenin hızlandığı dönemlerde, kentlerdeki sahipsiz hayvan popülasyonu arttıkça, toplumun bu hayvanlara yaklaşımı da çeşitlenmiş; bazı kesimler hayvanların varlığını bir “sorun” olarak tanımlarken, bazı kesimler ise hayvanların yaşam hakkını savunarak koruma altına alınmalarını talep etmiştir.

Sahipsiz hayvanlara karşı muamelenin tarihsel ve sosyokültürel boyutu, günümüzdeki yaklaşımlara ışık tutar. Yasal düzenlemelerin yanı sıra, toplumsal bilincin ve etik değerlerin gelişmesi, sahipsiz hayvanların korunması politikalarının etkinliğini doğrudan etkiler. Dolayısıyla, sahipsiz hayvanlara yönelik çağdaş koruma çabalarının başarılı olması, tarihi ve kültürel etkenleri de göz önüne alan bütüncül politikalar gerektirir.

Uluslararası Mevzuat ve Örnek Uygulamalar​

Dünyada birçok ülke, sahipsiz hayvanların korunması ve nüfus kontrolü gibi konularda çeşitli düzenlemeler geliştirmiştir. Avrupa Birliği üyesi ülkeler, hayvan refahı konusuna özellikle hassasiyet gösteren düzenlemelere sahiptir. Avrupa Konseyi’nin “Ev Hayvanlarının Korunmasına Dair Avrupa Sözleşmesi” (European Convention for the Protection of Pet Animals), taraf devletlere, evcil hayvanların refahını koruma, terk edilmelerini engelleme ve sahipsiz hayvanların insani yöntemlerle yönetilmesi konusunda yükümlülükler getirir. Bu sözleşme, hayvanların gereksiz acı çekmesini önleme, gerekli tıbbi müdahalelere erişim, barınma ve beslenme imkânlarına sahip olma gibi prensipleri içerir.

Bunun yanı sıra, Almanya, Avusturya, Hollanda gibi ülkelerde sahipsiz hayvanların sayısını azaltmak için kısırlaştırma ve kayıt altına alma zorunluluğu gibi sistemler uygulanmakta, bu sayede hem sokakta yaşayan hayvan popülasyonu kontrol edilmekte hem de sahipsiz hayvanların refahı sağlanmaktadır. Örneğin, Hollanda’da ulusal düzeyde yürütülen kapsamlı kısırlaştırma kampanyaları ve sahiplenme teşvikleri, sokak hayvanı nüfusunu büyük ölçüde azaltmıştır. Öte yandan İtalya’da, özellikle bazı bölgelerde, sokak kedileri yasayla koruma altına alınmış ve bu kedilerin doğal yaşam alanlarında belediyeler tarafından beslendiği, tıbbi bakımlarının yapıldığı bir sistem geliştirilmiştir.

Uluslararası kuruluşlar da bu alana yoğun ilgi göstermektedir. Dünya Hayvan Sağlığı Örgütü (OIE), sahipsiz hayvanların kontrol edilmesi ve zoonotik hastalıkların önlenmesi amacıyla üye devletlere yol gösteren rehberler yayımlamaktadır. Bu rehberlerde, hayvanların refahını koruyacak ve toplum sağlığını güvence altına alacak şekilde, popülasyon kontrolünün insancıl yollarla yapılması tavsiye edilir. Toplu itlaf ya da acı verici yöntemlerle öldürme yerine, tıbbi uygulamalarla kısırlaştırma ve aşılamanın önemi vurgulanır.

Uluslararası mevzuat ve örnek uygulamalar incelendiğinde, sahipsiz hayvanların korunması hususunda etkili sayılabilecek üç temel prensibin öne çıktığı görülür:

• Kısırlaştırma ve aşılamayı içeren, popülasyon kontrolüne yönelik sistematik programlar geliştirmek.
• Hayvanların yasal statüsünü güçlendirecek düzenlemelerle, kötü muameleye yönelik yaptırımları artırmak.
• Sahiplenme ve barınak koşulları gibi idari süreçlerin denetimini sağlamak, sivil toplum kuruluşları ve kamu otoriteleri arasında iş birliği oluşturmak.

Bu prensipler, sahipsiz hayvanların korunması politikasının yalnızca teorik değil, pratik düzeyde de uygulanmasını kolaylaştırır. Her ne kadar ülkeler arasında kültürel ve ekonomik farklılıklar bulunsa da, hukukun temel ilkeleri ve iyi uygulama örnekleri, sahipsiz hayvanların refahını artırmaya yöneliktir.

Türk Hukukunda Sahipsiz Hayvanların Korunması​

Türkiye’de sahipsiz hayvanların korunması konusunda yasal düzenlemelerin temelini, 2004 yılında kabul edilen 5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu oluşturmaktadır. Ayrıca, belediyeler başta olmak üzere ilgili kurum ve kuruluşların yönetmelikler, genelgeler ve mahalli düzenlemeler çerçevesinde üstlendikleri çeşitli görevler vardır. Uygulamada ise sivil toplum kuruluşlarının, hayvan hakları savunucularının ve gönüllü bireylerin çalışmaları önemli katkılar sunmaktadır. Yine de, mevcut yasal çerçevenin bazı yönleri eksik veya uygulamada yetersiz kalabilmektedir.

5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu​

5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu, hayvanların korunması ve refahının sağlanması amacıyla genel ilkeler belirler. Kanunda, sahipsiz hayvanların korunması ve bakımı hakkında çeşitli hükümler yer alır. Özellikle yerel yönetimlere, sahipsiz hayvanların kısırlaştırılmasından aşılanmasına, barınaklarda bakılmasından sahiplendirilmesine kadar pek çok konuda sorumluluk yüklenmiştir. Kanun, hayvanların itlaf edilmesini ancak bazı istisnai durumlarda ve belli prosedürler dâhilinde mümkün kılar. Bunun dışında, “kısırlaştır, aşılat, aldığın yere bırak” olarak özetlenebilecek insancıl yöntemlerin benimsenmesi tavsiye edilmektedir.

Kanun, 2021 yılında yapılan değişikliklerle daha da güçlendirilmiştir. Bu değişiklikler arasında, hayvanlara karşı kötü muamelenin kabahat değil suç olarak düzenlenmesi, ev hayvanlarına çip takılmasının zorunlu hale getirilmesi, sahipli veya sahipsiz bütün hayvanların refahını korumak için yaptırımların artırılması gibi önemli noktalar bulunmaktadır. Bu düzenlemeler, teoride hayvanların korunmasına büyük katkı sunmakla birlikte, uygulamadaki aksaklıklar, bütçe yetersizlikleri ve personel eksikliği gibi nedenlerle sahipsiz hayvanların yaşam koşullarında istenen iyileşmenin henüz tam olarak sağlanamadığı görülür.

Yerel Yönetimlerin Sorumlulukları​

Belediyeler ve il özel idareleri, sahipsiz hayvanların korunması konusunda birincil derecede sorumludur. 5199 sayılı Kanun ve ilgili yönetmelikler, belediyelere hayvan barınakları kurma, kısırlaştırma ve aşılama çalışmaları yürütme, yaralı ve hasta hayvanları tedavi etme gibi görevler vermiştir. Ayrıca, sokak hayvanları popülasyonunu kontrol altına almak için planlı kısırlaştırma programları yapmak ve bu hayvanları, sağlıklı hale geldikten sonra alındıkları ortama geri bırakmak veya sahiplendirmek de belediyelerin görevidir.

Belediyelerin yanı sıra, Tarım ve Orman Bakanlığı ve ilgili kurumlar, hayvan refahı politikalarının geliştirilmesinden, denetlenmesinden ve gerekli bütçenin ayrılmasından sorumludur. Sahipsiz hayvanların kayıt altına alınması, çipleme ve aşı uygulamalarının denetimi, barınakların standartlara uygunluğunun sağlanması gibi konularda da bakanlık düzeyinde koordinasyon gerekir. Ancak, özellikle büyükşehirlerde artan sokak hayvanı nüfusu ve barınak kapasitelerindeki yetersizlikler, yerel yönetimlerin etkin bir şekilde görev yapmasını zorlaştırmaktadır.

Bazı belediyeler, kısırlaştırma ve aşılamada başarılı uygulamalar geliştirerek sokak hayvanlarının refah düzeyini yükseltirken, bazı bölgelerde bu çalışmalar yetersiz kalmakta veya hiç yapılmamaktadır. Bu farklılıklar, mevzuattaki hükümlerle uygulamanın çeliştiğini ortaya koyar. Bunun yanı sıra, şehirleşmenin getirdiği yoğun yapılaşma, sahipsiz hayvanların doğal yaşam alanlarını daraltırken, insanların hayvanlarla daha sık temas etmesine yol açtığı için çatışma potansiyelini de artırmaktadır.

Sahipsiz Hayvanların Bakım ve Rehabilitasyonu​

Sahipsiz hayvanların korunması için en kritik aşamalardan biri, onların temel bakımı ve rehabilitasyon sürecidir. Bakımevlerinde, hijyenik ve sağlıklı koşulların oluşturulması, veteriner hizmetlerinin düzenli verilmesi ve beslenme ihtiyaçlarının karşılanması, hayvanların refahı bakımından zorunludur. Bunun yanı sıra, agresif davranış sergileyen veya hastalık taşıyan hayvanların rehabilite edilerek topluma yeniden kazandırılması veya güvenli alanlarda tutulması da önemlidir.

Barınakların fiziksel koşulları ve personel niteliği, hayvanların aldıkları hizmetin kalitesini doğrudan etkiler. Yeterli sayıda veteriner hekimin, hayvan bakıcısının ve gönüllülerin bulunmaması durumunda, barınaklar sadece hayvanların geçici olarak tutulduğu, kalabalık ve sağlıksız yerlere dönüşebilmektedir. Oysa ki kanun, barınakların yalnızca “geçici bakımevi” olarak hizmet vermesini ve hayvanların kalıcı olarak orada tutulmamasını öngörür. Esas amaç, hayvanların kısırlaştırma ve aşı gibi temel işlemlerin ardından sokaktaki doğal ortamlarına geri bırakılması veya sahiplendirilmesidir.

Türkiye’de sahipsiz hayvanların rehabilitasyonu konusunda önemli adımlar atılmış olmakla birlikte, hâlâ pek çok bölgede bakımevlerinin yetersizliği, ekipman eksikliği ve eğitimli personel azlığı gibi sorunlar mevcuttur. Dahası, toplum içinde hayvan sahiplenmeye yönelik yeterli bilinç oluşturulamaması, barınakların sürekli dolu olmasına ve yeni hayvanların kabulünde zorluklar yaşanmasına neden olur. Hem kamu kurumlarının hem de sivil toplum kuruluşlarının, sahipsiz hayvan bakımı ve rehabilitasyonu için kaynak ve eğitim konularında iş birliği yapması gerekir.

Sahipsiz Hayvanların İyilik Halinin Sağlanması​

Sahipsiz hayvanların “iyilik hali” veya “refah”ı, sadece beslenme ve barınma gibi temel gereksinimleri değil, aynı zamanda psikolojik ve sosyal ihtiyaçları da içeren bütüncül bir kavramdır. Sahipsiz hayvanların stres, korku ve hastalık riskine maruz kalması, şehir yaşamındaki yoğun trafik, gürültü ve şiddet gibi faktörlerle daha da artar. Dolayısıyla, hayvan hakları hukuku çerçevesinde yalnızca hayvanların hayatta kalması değil, aynı zamanda yaşam kalitelerinin yükseltilmesi de önemli bir hedeftir.

Refah kriterleri, Dünya Hayvan Sağlığı Örgütü (OIE) ve benzeri kuruluşların belirlediği “beş temel özgürlük” ilkesiyle somutlaşır:

• Açlık ve susuzluktan kurtulma.
• Rahat bir çevrede yaşama.
• Ağrı, yaralanma ve hastalıklardan uzak olma.
• Korku ve stresten uzak olma.
• Doğal davranışları sergileyebilme.

Sahipsiz hayvanlar söz konusu olduğunda, bu özgürlüklerin temini daha karmaşık hale gelir. Zira bu hayvanlar, kontrolsüz üreme, yetersiz beslenme, barınma sıkıntısı, hastalıklar ve insan kaynaklı şiddet gibi pek çok tehditle karşı karşıya kalırlar. Bu noktada, yerel yönetimlerin kısırlaştırma, aşılanma ve rehabilitasyon gibi hizmetleri düzenli yürütmesi; sivil toplum kuruluşlarının sahipsiz hayvanlar için uygun barınma ve beslenme imkânları sağlaması; toplumun ise hayvanlara yönelik tutum ve davranışlarını olumlu yönde değiştirmesi gerekir.

Sokak hayvanlarının beslenmesi ve korunması amacıyla gönüllü bireyler tarafından kurulan beslenme noktaları, özellikle kedi ve köpek popülasyonunun yoğun olduğu bölgelerde önem taşır. Aynı zamanda, yaralı hayvanların tedavi edilmesi ve sahiplendirilmesi için sosyal medya platformları üzerinden yürütülen kampanyalar da sahipsiz hayvanların iyilik halini artırıcı girişimler arasındadır. Buna ek olarak, veteriner fakültelerinin de klinik hizmetlerini sokak hayvanlarına açması, hayvanların sağlık sorunlarının hızlı ve düşük maliyetli şekilde çözülmesine katkı sağlar.

Hayvan refahının sağlanması, toplumda hayvanlarla ilgili yanlış algıların düzeltilmesini de gerektirir. Birçok kişi sahipsiz hayvanların agresif veya hastalık taşıdığı yanılgısına kapılabilmekte ve bu da hayvanların istenmeyen yöntemlerle uzaklaştırılmasına yol açabilmektedir. Eğitim ve bilgilendirme çalışmalarıyla bu tür önyargıların yıkılması, sahipsiz hayvanların iyilik halinin korunmasında kritik önem taşır.

Sahipsiz Hayvanlara Yönelik İhlaller ve Yaptırımlar​

Hayvan hakları hukukunun en temel bileşenlerinden biri, ihlallere karşı caydırıcı ve etkin yaptırım mekanizmalarının varlığıdır. Türkiye’de 5199 sayılı Kanun’da yer alan düzenlemeler, sahipsiz hayvanlara yönelik işkence, kötü muamele ve öldürme gibi fiilleri yasaklar. 2021 yılındaki yasal değişikliklerle bu fiillerin bazıları kabahat olmaktan çıkarılarak, Türk Ceza Kanunu kapsamında suç olarak tanımlanmıştır. Buna göre, artık hayvana karşı işlenen ağır şiddet fiilleri hakkında savcılıklar resen soruşturma başlatabilmekte ve hapis cezasına varan yaptırımlar gündeme gelebilmektedir.

Bununla birlikte, yasa metnindeki düzenlemelerin pratikte ne kadar uygulanabildiği tartışma konusudur. Çoğu vaka, ya emsal kararların azlığı nedeniyle adli mercilerce yeterince değerlendirilmemekte ya da kanıt yetersizliği ve prosedür eksikliği yüzünden cezasız kalmaktadır. Öte yandan, sahipsiz hayvanları yasadışı yöntemlerle uzaklaştırma veya zehirleme girişimleri gibi vakalar da görülmekte, ancak bunlar her zaman kayıt altına alınamamaktadır. Bu da hayvan hakları hukuku açısından uygulama boşluklarını ortaya koyar.

İhlallerin caydırılması için etkin bir denetim mekanizması kurulması ve sorumluların hukuki yaptırımlarla karşılaşması gerekir. Emniyet birimlerinin, veterinerlik otoritelerinin ve belediyelerin iş birliği yapması, ihbarların titizlikle değerlendirilmesi, kamera kayıtları gibi delillerin elde edilmesi ve tanık ifadelerinin toplanması, hayvan hakkı ihlallerinin tespit ve takibinde önemli adımlardır. Ayrıca, hayvanlara kötü muamelede bulunan kişilere idari para cezaları ya da mahkeme kararıyla hayvan sahiplenme yasağı gibi ek yaptırımlar uygulanması da önem taşır.

Sahipsiz hayvanlar hakkında yapılan ihbarların çoğu, gönüllüler ve hayvan hakları savunucuları tarafından gerçekleştirilmektedir. Sivil toplum kuruluşları, bu süreçte hukuki destek sağlama, delil toplama, mağdurlara rehberlik etme gibi fonksiyonlar üstlenir. Her ne kadar yasal çerçeve son yıllarda genişletilmiş olsa da, toplumsal bilincin ve yargı makamlarının bu konuda yeterince hassas davranmaması, sorunların çözümlenmesini güçleştirmektedir.

Eğitim ve Farkındalık Çalışmaları​

Sahipsiz hayvanların korunması için yasal düzenlemeler ve yerel yönetim sorumlulukları kadar, toplumun farkındalığı ve duyarlılığı da belirleyici bir faktördür. İlköğretimden başlayarak, hayvanlarla etkileşim, onların ihtiyaçları ve hakları konusunda çocuklara verilecek eğitim, uzun vadede hayvan haklarının daha güçlü şekilde savunulmasını sağlar. Okullarda yapılacak bilinçlendirme faaliyetleri, gelecekte oluşacak toplumsal değerlerin şekillenmesinde kritik rol oynar.

Yetişkinler arasında da hayvan hakları bilincini artırmaya yönelik kampanyalar ve seminerler düzenlenebilir. Yerel yönetimler, üniversiteler ve sivil toplum kuruluşları iş birliğiyle organize edilen çalıştaylar, paneller, atölye çalışmaları, toplumdaki bilgi eksikliğini gidermeye katkı sağlar. Sosyal medya platformları da sahipsiz hayvanların sahiplenilmesi, kısırlaştırma ve aşı kampanyaları, sokak hayvanlarının beslenmesi gibi konularda farkındalık yaratmak için etkin şekilde kullanılabilir.

Medyanın rolü de bu bağlamda önemlidir. Televizyon, radyo ve internet üzerinden yayınlanan içerikler, toplumun geniş kesimlerine ulaşarak sahipsiz hayvanlarla ilgili sorunlara daha fazla dikkat çekebilir. Olumsuz olayların basında yer bulması, kamuoyunda anlık bir tepki oluşturabilirken, olumlu örneklerin ve iyileştirme çalışmalarının paylaşılması ise uzun vadeli bir duyarlılığın gelişmesine katkı sunar.

Eğitim faaliyetlerinin etkinliği, genellikle sürdürülebilirlik ve bütüncül yaklaşımla bağlantılıdır. Hayvan hakları konusunda kısa süreli ya da kampanya odaklı eğitimlerden ziyade, düzenli ve sistematik programlar daha kalıcı sonuçlar verir. Mili Eğitim Bakanlığı müfredatlarında hayvan refahına dair konulara yer verilmesi, üniversitelerde hayvan hakları hukuku derslerinin yaygınlaştırılması, veterinerlik fakültelerinde sokak hayvanlarına yönelik sosyal sorumluluk projelerinin teşvik edilmesi gibi adımlar, toplumun genelinde farkındalık seviyesinin yükselmesini sağlar.

Sivil Toplum Kuruluşlarının Rolü​

Sahipsiz hayvanların korunmasında sivil toplum kuruluşlarının (STK) rolü, çeşitli bakım ve rehabilitasyon çalışmaları, hukuki destek, kamuoyu oluşturma ve yerel yönetimlerle iş birliği gibi geniş bir yelpazede değerlendirilebilir. Türkiye’de hayvan hakları alanında faaliyet gösteren yüzlerce dernek, vakıf ve platform vardır. Bu kuruluşlar, gönüllülerin çabaları ve bağışlarla ayakta kalırken, sahipsiz hayvanların beslenmesi, tedavisi ve sahiplendirilmesi konularında önemli hizmetler sunar.

STK’ların temel işlevlerinden biri, hayvan hakları ihlallerinin takip edilmesi ve yetkili mercilere duyurulmasıdır. İhlalleri tespit etmek, delil toplamak, mağdur hayvanlara veteriner hizmeti sağlamak ve hukuki süreçlerde destek olmak, STK’ların sahadaki en görünür faaliyetleri arasındadır. Bazı STK’lar doğrudan barınak işletmekte, bazıları ise sadece farkındalık çalışmaları ve lobi faaliyetleri yürütmektedir. Özellikle büyük şehirlerde faaliyet gösteren dernekler, daha geniş bir gönüllü ağına sahip olduğu için daha çok hayvana ulaşabilmekte ve kamuoyu oluşturmada daha etkili olabilmektedir.

STK’lar, yerel yönetimlerin hayvan hakları konusundaki politikalarını denetleme ve gerektiğinde eleştirme işlevi de üstlenebilir. Bu, demokratik hesap verebilirlik mekanizmasının işlemesine katkı sağlar. Belediyeler ya da kamu kurumlarıyla yapılan protokoller çerçevesinde, sahipsiz hayvanların kısırlaştırılması, aşılanması, işaretlenmesi ve sahiplendirilmesine yönelik projeler de ortaklaşa yürütülebilir. Böylece kamu-özel sektör-sivil toplum iş birliği modeliyle daha etkili sonuçlar elde edilebilir.

Sivil toplum kuruluşlarının karşılaştığı en büyük zorluklardan biri, finansman ve gönüllü kaynağı eksikliğidir. Gerekli barınma, tedavi ve mama masraflarının karşılanması, hayvan nüfusunun yoğun olduğu bölgelerde oldukça maliyetli olabilir. Bazı kuruluşlar, uluslararası fonlara başvurabilmekte veya kurumsal sponsorluklarla faaliyet alanlarını genişletebilmektedir. Diğer yandan, küçük ölçekli yerel dernekler, daha kısıtlı imkânlarla ancak çok değerli çalışmalar yürüterek mahalle bazında sorunların çözümüne odaklanmaktadır.

Çözüm Önerileri ve Mevzuatın Geliştirilmesi​

Sahipsiz hayvanların korunmasına ilişkin yasal çerçevede önemli gelişmeler yaşansa da, uygulamada görülen eksiklikler, mevzuatın daha da geliştirilmesi ve denetim mekanizmalarının güçlendirilmesi ihtiyacını doğurur. Bu ihtiyaç, aynı zamanda toplumsal bilinç ve kurumlar arası koordinasyon sorunlarıyla da yakından ilişkilidir.

Sahipsiz hayvanlar özelindeki sorunlara ilişkin bazı çözüm önerileri şöyledir:

• Belediyelere kısırlaştırma ve aşılama işlemleri için yeterli bütçe ve personel tahsis edilmesi, düzenli denetimlerin yapılması.
• Her il veya ilçede modern standartlarda geçici bakımevlerinin kurulması ve bu bakımevlerinin veterinerlik hizmetlerinin iyileştirilmesi.
• Barınakların “kalıcı ikamet” yerine, gerçek anlamda “geçici bakım” hizmeti vermesini sağlayacak yasal düzenlemelerin uygulanması.
• Hayvanların sahiplenilmesi halinde belediye ve STK iş birliğiyle belli desteklerin verilmesi, böylece sahiplendirmelerin teşvik edilmesi.
• Gönüllülük esasına dayalı beslenme noktalarının artırılması, bu noktaların düzenli kontrolü ve hijyen koşullarının sağlanması.
• Hayvanlara yönelik şiddet içeren fiillerin adli ve idari yaptırımlarının daha sıkı denetlenmesi, mahkeme kararlarıyla emsal oluşturulması.
• Eğitim müfredatlarına hayvan hakları konularının bütüncül şekilde entegre edilmesi, öğretmenlerin bu konuda özel eğitim alması.

Mevzuatın geliştirilmesine yönelik yapılacak değişiklikler, yalnızca cezaları artırmayı değil, aynı zamanda koruyucu önlemleri güçlendirmeyi de içermelidir. Örneğin, her belediyenin düzenli olarak sokak hayvanı popülasyon raporu hazırlaması ve bu raporu ilgili bakanlıkla paylaşması, ulusal ölçekte bir veri tabanı oluşturulmasına katkı sağlayabilir. Bu veri tabanı sayesinde, hangi bölgelerde nüfus kontrolünün yeterli olmadığı, hangi tür hastalıkların yoğunlaştığı gibi bilgiler tespit edilebilir ve buna yönelik politikalar geliştirilebilir.

Hayvan hakları alanında uzmanlaşmış yargı birimleri veya en azından bu konuda özel eğitim almış hakim ve savcıların varlığı da uygulamada büyük kolaylık sağlayabilir. Böylece, hayvanlara karşı işlenen suçların soruşturulmasında ve kovuşturulmasında daha profesyonel bir yaklaşım benimsenir. Ayrıca, hayvanların da hukuki süreçlerde bir “taraf” olarak temsil edilmesini sağlayacak mekanizmalar (örneğin hayvan hakları savunucusu avukatların müdahilliği) geliştirilebilir.

Sahipsiz hayvanların korunması, sadece hukuki düzenlemelerle değil, aynı zamanda toplumsal bilinçlenme ve etik değerlerin dönüşümüyle mümkün olabilir. Bu dönüşümün sağlanması için, eğitim ve farkındalık çalışmalarının sürekliliği ve sivil toplum kuruluşlarıyla devlet kurumlarının iş birliği içinde çalışması zorunludur. Böylece, hem hayvan hakları hukuku güçlenecek hem de sahipsiz hayvanların yaşam koşulları iyileşecektir.

Örnek Uygulamalar ve Mevzuat Karşılaştırması​

Sahipsiz hayvanların korunması konusunda farklı ülkelerdeki uygulamalar, Türkiye’nin mevzuat ve uygulama pratiklerinin geliştirilmesinde yol gösterici olabilir. Aşağıdaki tabloda, bazı ülkelerin sahipsiz hayvanlara yönelik politikaları özetlenmektedir:


Bu ülkelerde hayvan koruma politikalarının ortak noktası, devletin düzenli denetimi, sivil toplumla iş birliği ve kısırlaştırma, aşılama, çip takma gibi temel uygulamaların zorunlu hale getirilmesidir. Türkiye’de de benzer politikalar hayata geçirilmeye çalışılmaktadır ancak ülke genelinde standart bir uygulama ve denetim yapısı henüz tam anlamıyla kurulmamıştır.

Kentsel Dönüşüm ve Sahipsiz Hayvanlar​

Hızlı kentleşme ve kentsel dönüşüm projeleri, sahipsiz hayvanların yaşam alanlarını doğrudan etkileyen önemli faktörler arasında yer alır. Yeni yapılaşma alanları, barınma ve beslenme kaynaklarını ortadan kaldırarak hayvanların yaşam koşullarını zorlaştırabilir. Aynı şekilde, var olan yeşil alanların ve parkların azalması, sokak kedileri ve köpekleri için doğal yaşam ortamlarının daralmasına neden olur.

Kentsel dönüşüm projeleri planlanırken, hayvanların yaşam alanlarının korunması ve bu alanlara uygun alt yapıların oluşturulması da dikkate alınmalıdır. Parklar, bahçeler ve yeşil koridorlar, yalnızca insanlar için değil, hayvanlar için de kritik öneme sahiptir. Örneğin, site yönetimleriyle iş birliği içinde, belirli bölgelerde beslenme ve su noktaları oluşturmak, hayvanların düzenli olarak kontrol ve kısırlaştırma işlemlerine tabi tutulmasını sağlamak, olası çatışmaları azaltabilir.

Şehirlerin hızla büyümesiyle birlikte, büyük merkezlerdeki barınakların yükü de artar. Yeni yerleşim bölgelerine yakın hayvan bakım merkezlerinin kurulması, sahipsiz hayvanların tedavi ve rehabilitasyon süreçlerini kolaylaştırır. Ayrıca, her yeni proje alanında, potansiyel olarak ortaya çıkacak hayvan nüfusu göz önüne alınarak önleyici tedbirler (kısırlaştırma, kayıt altına alma, eğitim çalışmaları vb.) planlanmalıdır.

Belediyeler, kentsel dönüşüm projelerinde mutlaka veteriner hekimlerle ve hayvan hakları konusunda uzmanlarla iş birliği yapmalıdır. Proje sahasında var olan hayvanların tespiti, uygun bir bakım ve transfer planı hazırlamak, gereksiz hayvan ölümlerini ve acı çekmelerini önlemek için önem taşır. Aksi takdirde, yoğun inşaat faaliyetleri yüzünden yerinden edilen hayvanlar, kontrolsüz bir şekilde şehrin başka bölgelerine göç edebilir ve bu bölgelerde yeni sorunlar ortaya çıkabilir.

Sokak Hayvanları İle İnsanlar Arasındaki Etkileşim​

Sahipsiz hayvanların en yoğun biçimde yaşadığı yerleşim alanlarında, insanlar ve hayvanlar arasında çeşitli etkileşim biçimleri ortaya çıkar. Kimi bölgelerde sokak hayvanları, semt sakinleri tarafından beslenirken, kimi bölgelerde korku veya şiddet odaklı yaklaşımlarla karşılaşırlar. Bu farklı yaklaşım biçimi, sahipsiz hayvanların korunmasını güçleştirir. Bazı insanlar, köpeklerden veya kedilerden korktuğu için ya da hijyen kaygıları nedeniyle bu hayvanların varlığını istemezken, hayvanseverler ise onların doğal yaşam haklarına saygı gösterilmesi ve koruma altına alınması gerektiğini savunur.

İnsan-hayvan etkileşiminin düzenlenmesinde, yerel yönetimlerin aydınlatıcı ve arabulucu role sahip olması gerekir. Halkı, sahipsiz hayvanların doğası, davranış biçimleri ve toplum sağlığına yönelik riskler hakkında bilgilendirmek, yanlış kanıların önüne geçer. Özellikle sokak köpekleriyle ilgili olarak sıkça dile getirilen “saldırganlık” ve “kuduz riski” gibi endişelerin, düzenli aşı ve kısırlaştırma çalışmalarının yaygınlaştırılmasıyla büyük ölçüde önlenebileceği bilinmelidir.

Parklar ve kamuya açık alanlarda, hem insanların hem de hayvanların güvenliğini sağlayacak düzenlemeler yapılabilir. Örneğin, mama ve su kaplarının yer aldığı alanların uygun şekilde tasarlanması, çocuk oyun parklarıyla mesafeli konumlandırılması, sokak hayvanlarının aşırı kalabalıklaşarak insanları rahatsız etmesinin önüne geçebilir. Aynı şekilde, insanların çocuklarına hayvanlarla doğru iletişim kurmayı öğretecek rehberler ve görsel materyaller sunmak, olası korku ve saldırganlık durumlarını azaltmaya yardımcı olur.

Sahipsiz Hayvanların Toplumsal Önemi ve Etik Yaklaşım​

Hayvan hakları hukuku, sadece hukuki çerçeveyle sınırlı kalmaz; aynı zamanda etik ve felsefi bir boyutu da içerir. Hayvanların hissedebilen varlıklar olduğunu kabul etmek ve onların da temel haklara sahip olmaları gerektiğini savunmak, günümüzün önemli etik tartışmalarından biridir. Özellikle sahipsiz hayvanlar, hiçbir insanın doğrudan “mülkiyetinde” olmamaları nedeniyle korunmaya ve desteğe daha fazla ihtiyaç duyar.

Toplumun bir kesimi, sahipsiz hayvanlara karşı çeşitli endişeler ve önyargılar taşısa da, bu hayvanların varlığı ekolojik denge açısından da önemlidir. Özellikle kediler, kemirgen popülasyonunun kontrolünde ekosisteme katkı sağlar. Benzer şekilde, sokak köpeklerinin varlığı, kent yaşamında belirli doğal dengelerin korunmasına hizmet edebilir. Elbette, bu doğal rollerini yerine getirirken, insan ve hayvan sağlığını tehdit etmeyecek biçimde kontrol altında tutulmaları için düzenli aşılar ve kısırlaştırma çalışmaları zorunludur.

Etik yaklaşım, hayvanlarla insanlar arasında çatışma yaratan durumların barışçıl yöntemlerle çözümlenmesine dayanır. Örneğin, toplu itlaf veya zehirleme gibi yöntemler, kısa vadede bir “çözüm” gibi görünse de, hem hukuki açıdan suçtur hem de toplum vicdanında derin yaralar açar. Bunun yerine, eğitim, kısırlaştırma, aşılanma ve sahiplendirme yoluyla sorunun kaynağına inerek, sahipsiz hayvanların insanlarla uyum içinde yaşamasını sağlayacak yöntemlerin tercih edilmesi gerekir.

Toplumda sahipsiz hayvanlara yönelik algının değişmesi, uzun vadeli bir çabanın sonucunda mümkün olabilir. Etik bakış açısı, hayvanları “fayda odaklı” veya “mülkiyet nesnesi” olarak görmek yerine, kendi varoluş değerine sahip canlılar olarak kabul eder. Bu yaklaşım, hayvan hakları hukukunun özünde yer alır ve sahipsiz hayvanların korunması için geliştirilen her türlü politika ve uygulamanın etik temelli olması gerektiğini vurgular.

Çok Paydaşlı İş Birliği ve Geleceğe Dönük Perspektif​

Sahipsiz hayvanların korunmasına yönelik başarılı bir strateji geliştirmek, sadece hukuki düzenlemeler veya idari önlemlerle sınırlı değildir. Bu alanda, çok paydaşlı bir iş birliği mekanizmasına ihtiyaç vardır. Yerel yönetimler, bakanlıklar, sivil toplum kuruluşları, üniversiteler, medya ve gönüllüler arasındaki koordinasyon, sahipsiz hayvanların ihtiyaçlarını daha kapsamlı bir biçimde karşılamayı mümkün kılar.

Önümüzdeki yıllarda, teknolojik imkânların gelişmesiyle birlikte, sahipsiz hayvanların çiple izlenmesi, çevrimiçi kayıt sistemleri ve mobil uygulamalar aracılığıyla beslenme ve sağlık durumlarının takibi gibi alanlarda daha iyi yöntemlerin geliştirilmesi beklenebilir. Bu, popülasyonun daha kesin verilerle izlenmesine ve ihtiyaç duyulan bölgelerde hedefe yönelik müdahalelerin yapılmasına olanak tanır.

Üniversitelerin veteriner fakülteleri ve ilgili araştırma merkezleri, sahipsiz hayvanların popülasyon dinamikleri, hastalıkları ve refah koşulları üzerine bilimsel çalışmalar yaparak, uygulamacılara yol gösterebilir. Ayrıca, sosyoloji, psikoloji ve kent planlama disiplinlerinin de konuya dâhil edilmesi, insan-hayvan ilişkilerini çok yönlü biçimde ele alan politikaların üretilmesini kolaylaştırır.

Sahipsiz hayvanların korunmasına yönelik çabaların başarılı olması, toplumsal bir uzlaşmayı ve etik bir ortak paydayı gerektirir. Bu da ancak, eğitim, farkındalık, idari sorumluluk ve mevzuatın güçlü bir biçimde uygulanmasıyla sağlanabilir. Bir canlıya gösterilen saygı ve özenin, toplumun bütün kesimlerinin yaşam kalitesine olumlu katkı yapacağı düşünülürse, hayvan hakları ve özellikle sahipsiz hayvanların korunması konusu gelecekte de önemini koruyacaktır.