Uluslararası Sözleşmelerin Yapılması ve Onayı

Uluslararası Sözleşmelerin Hukuki Niteliği​

Uluslararası hukuk, devletler ve uluslararası örgütler arasındaki ilişkileri düzenleyen kurallar bütünü olarak tanımlanır. Bu kuralların en önemli kaynaklarından biri de uluslararası sözleşmelerdir. Devletlerin karşılıklı hak ve yükümlülüklerini yazılı bir metin çerçevesinde belirlediği bu belgeler, bağlayıcı nitelikleri nedeniyle uluslararası hukuk düzeninde temel bir konumda yer alır.

Bu nitelikteki sözleşmeler, doğrudan taraflar arasında hak ve sorumluluk tesis eder ve uluslararası alanda barış, güvenlik, ticaret ve diğer alanlarda iş birliği hedeflerini gerçekleştirmeyi amaçlar. “Pacta sunt servanda” ilkesi, devletlerin akdettikleri antlaşmalara sadık kalmalarını gerektiren temel prensiptir. 1969 tarihli Viyana Antlaşmalar Hukuku Sözleşmesi (VAHS) bu alandaki en temel hukuki metinlerden biridir. Devletlerin nasıl sözleşme yapacağı, hangi aşamaları takip edeceği ve bu metinlerin hangi koşullarda geçerli olacağına dair ayrıntılı hükümler barındırır.

Uluslararası sözleşmelerin niteliği, sadece devletlerin veya uluslararası örgütlerin hukuki iradeleriyle sınırlı kalmaz. Aynı zamanda birçok sözleşme, bireyler ve şirketler açısından da sonuç doğurabilecek düzenlemelere yer verir. Özellikle insan hakları sözleşmeleri veya ticari sözleşmeler, bireyler ve uluslararası şirketler için de somut hükümler taşıyabilir.

Temel Kavramlar ve Normatif Dayanak​

Uluslararası sözleşme kavramının içeriğini anlamak adına bazı temel kavramların bilinmesi önemlidir. Bunlar:

• Antlaşma (Treaty): Devletler veya uluslararası örgütler arasında yazılı olarak akdedilen ve uluslararası hukuk tarafından düzenlenen, bağlayıcı nitelikteki anlaşmaları ifade eder.
• Pakt, Konvansiyon, Protokol, Sözleşme vb.: Uluslararası hukukta kullanılan çeşitli isimlendirmeler, metnin niteliğine ve tarafların tercihine göre değişiklik gösterir. “Sözleşme” veya “Antlaşma” kavramları genel olarak eş anlamlı şekilde kullanılabilir.
• Sözleşmenin Tarafı (Parties to a Treaty): Antlaşmayı kabul veya onay işlemlerini tamamlayarak kendini o sözleşme ile bağlı kılan devletler ve/veya uluslararası örgütlerdir.
• Onay (Ratification): Bir sözleşmenin hükümet ya da yürütme organı tarafından imzalanmasından sonra, parlamento veya ilgili anayasal mekanizmalarca iç hukukta uygun bulunmasına dayanan resmi işlemdir.
• Çekince (Reservation): Devletin, sözleşmenin belirli bir hükmü ile kendini bağlı saymayacağını beyan ettiği özel durumdur.

Bu kavramlar, uluslararası sözleşmelerin yapımı ve onayı sırasında esas alınır. VAHS’nin 2. maddesinde, “Antlaşma, iki ya da daha fazla devlet arasında yazılı bir formda uluslararası hukuk kuralları uyarınca akdedilen ve hukuki sonuç doğurmayı amaçlayan anlaşmadır.” ifadesiyle antlaşmanın en genel tanımı yapılmıştır. Aynı şekilde 1986 tarihli Viyana Sözleşmesi, devletlerin yanı sıra uluslararası örgütlerin de taraf olabileceği sözleşmelere ilişkin ek düzenlemeler getirir.

Sözleşme Hazırlık Süreci​

Uluslararası bir sözleşmenin yapılması, her zaman bir ihtiyaç veya talep sonucunda gündeme gelir. Bu talep:

1. Uluslararası barış ve güvenliği korumak,
2. Ticari ilişkileri geliştirmek,
3. Çevre veya insan hakları gibi ortak sorunlara çözüm getirmek,
4. Teknik ve bilimsel iş birliğini sağlamlaştırmak

gibi çeşitli nedenlere dayanabilir. İlk aşamada devletler veya ilgili örgütler, bir taslak metin üzerinde çalışmaya başlarlar. Bu taslak metin, genellikle uzman komisyonların, diplomatik konferansların ve ilgili kurumların katkılarıyla oluşturulur.

Bu hazırlık sürecinin biçimi ve içeriği, sözleşmenin kapsamına göre değişebilir. Bazı durumlarda çok taraflı sözleşmeler (örneğin, İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi gibi) uzun konferanslar ve çok sayıda taslak metnin müzakeresiyle meydana gelir. İkili sözleşmelerde ise hazırlık süreci daha sınırlı sayıda tarafın katılımıyla ilerler ve genellikle daha kısa sürer.

Taslak Metin Oluşturulması​

Taslak metnin oluşturulmasında, teknik uzmanların görüşleri hayati önem taşır. Bu uzmanlar, sözleşmenin hukuki çerçevesinin uluslararası hukukla uyumlu olup olmadığını, maddelerin uygulanabilirliğini ve taraf devletlerin çıkarlarını gözeterek bir ön metin hazırlarlar. Ardından diplomatik kanallarla taslak, devlet temsilcilerine veya uluslararası örgüt temsilcilerine iletilir.

Diplomatik Müzakere Öncesi Değerlendirmeler​

Diplomatik müzakereler başlamadan önce, her devlet kendi iç hukuk düzeni ve dış politika öncelikleri ışığında taslak metni değerlendirir. Bu aşamada:

• Metnin anayasaya uygunluğu,
• Devletin diğer uluslararası yükümlülükleriyle uyumu,
• Olası ekonomik, politik ve sosyal etkiler,
• Ulusal güvenlik ve stratejik çıkarlar

ele alınır. Böylece devlet, müzakere sırasında hangi noktalarda esneklik göstereceğine, hangi maddelerin kesinlikle değiştirilmesini isteyeceğine, gerekirse hangi maddeler için çekince koyacağını önceden belirlemeye çalışır.

Müzakere Aşamaları​

Müzakere aşaması, uluslararası sözleşmelerin en kritik bölümünü oluşturur. Çünkü bu süreçte taraflar, taslak metin üzerinde anlaşmaya vararak nihai metni şekillendirir. Müzakereler çoğu zaman uluslararası konferanslar veya diplomatik toplantılar yoluyla yürütülür. Bazı durumlarda, online platformlar veya sürekli görev yapan teknik komiteler de müzakere sürecine dâhil olabilir.

Pozisyon Belirleme ve Diplomatik Strateji​

Taraf devletler, müzakerelere katılırken şu hususları dikkate alırlar:

• Devletin ekonomik menfaatleri,
• Uluslararası politikadaki pozisyonu,
• Öncelikli sektör ve konular (enerji, savunma, çevre vb.),
• Diğer devletlerle ilişkilerin genel seyri,
• Hukuki uyuşmazlık riskinin minimize edilmesi.

Her devlet, müzakerelerin sonunda ortaya çıkacak metnin uzun vadede kendine en uygun şekilde şekillenmesi için bir strateji belirler. Eğer metin çok taraflı bir konferansta görüşülüyorsa, farklı bloklar veya çıkar grupları oluşabilir. Özellikle Avrupa Birliği üyesi devletler, kimi zaman ortak pozisyon alarak müzakerelere katılır.

Teknik ve Hukuki İncelemeler​

Müzakere sürecinde belirli maddeler üzerinde teknik komiteler kurularak ek incelemeler yapılabilir. Örneğin bir çevre sözleşmesi söz konusuysa, çevresel etki değerlendirmeleri ve bilimsel veriler dikkate alınır. Ekonomik bir iş birliği sözleşmesinde ise Dünya Bankası veya Uluslararası Para Fonu (IMF) gibi kuruluşların raporları göz önüne alınabilir.

Metnin Son Hali ve Paraf Aşaması​

Taraflar, metnin üzerinde mutabakata vardıktan sonra genellikle paraf aşamasına geçerler. Paraf, müzakere heyetlerinin metnin bütün maddeleri üzerinde anlaşıldığını gösteren bir işarettir. Bu aşamada resmi imza söz konusu değildir; ancak paraf, metnin son hâli üzerinde taraflarca uzlaşma sağlandığının sembolik ifadesidir. Müzakere temsilcileri, metnin altını veya her sayfasını paraflayarak üzerinde anlaştıklarını teyit eder.

İmza ve İmzadan Sonraki Süreç​

Sözleşme metni taraflarca müzakere edildikten ve paraflandıktan sonra imza aşamasına geçilir. İmza, devletin metni kabul ettiğini ve metnin iç hukuk onay sürecini başlatmak istediğini gösterir. Bazı durumlarda “imza” ile birlikte “onay” aynı anda gerçekleşebilir; ancak bu durum çoğunlukla ikili sözleşmelerde ve devletin anayasal usulleri bu şekilde uygunsa söz konusu olur.

Genel olarak imza şu işlevleri üstlenir:

• Metnin “nihai” hâli üzerinde anlaşıldığını resmileştirmek,
• Taraflar arasında diplomatik prosedürleri başlatmak,
• Onay (ratification) sürecinin önünü açmak.

Geçici Uygulama​

Bazı sözleşmelerde, yürürlüğe girme süreci uzun zaman alabilecekse veya acil bir konuya ilişkin düzenleme gerekiyorsa, geçici uygulama hükümleri yer alabilir. Böylece, sözleşmenin imzalanmasıyla birlikte belirli maddeleri onay beklenmeksizin uygulanmaya başlanabilir. Bu düzenleme, tarafların kabulüyle devreye girer ve genellikle sözleşmede açıkça belirtilir.

Onay ve İç Hukukta Uygulama​

Uluslararası sözleşmelerin devletler için bağlayıcı hâle gelmesi, esas olarak onay sürecinin tamamlanmasıyla gerçekleşir. Onay; devletin anayasal düzenine göre, yetkili merci veya organ tarafından yapılır. Parlamenter sistemlerde, yürütmenin imzaladığı sözleşme taslakları genellikle meclise gönderilir ve meclis bu sözleşmeyi onaylayacak kanunu çıkarır. Başkanlık sistemlerinde ise yürütmenin imza yetkisi daha geniş olabilir, ancak yine de parlamentonun onayı (örneğin ABD’de Senato onayı) gerekebilir.

Monist ve Dualist Sistemler​

Devletler, uluslararası sözleşmelerin iç hukukta uygulanması konusunda monist veya dualist yaklaşımı benimseyebilir:

• Monist sistem: Uluslararası hukuk ve iç hukuk bir bütünün parçası olarak görülür. Bir sözleşme onaylandığı anda iç hukukta doğrudan uygulanabilir hâle gelebilir.
• Dualist sistem: Uluslararası hukuk ve iç hukuk iki ayrı düzen olarak kabul edilir. Sözleşmenin iç hukukta uygulanabilmesi için dönüştürme (transformation) veya uyum yasası çıkarma süreçleri gerekir.

Monist yaklaşımı benimseyen devletlerde, onay işlemi tamamlandığı anda sözleşme hükümlerinin iç hukukta geçerli olması kural olarak mümkündür. Dualist yaklaşımı benimseyen devletlerde ise onay işleminin ardından sözleşmenin iç hukuk metinleriyle uyumlu hâle getirilmesi için ek yasal düzenlemeler yapılır.

Yetkili Organların Rolü​

Devlet anayasaları, onay yetkisini çoğunlukla Cumhurbaşkanı, Devlet Başkanı veya Hükümet gibi yürütme organlarına verir. Ancak çoğu ülkede parlamentonun onayı da aranmaktadır. İki aşamalı süreç söz konusudur:

1. Yürütme organı, sözleşmeyi imzalar ve onaya sunar.
2. Parlamento, sözleşmeyi uygun bulur (ratifikasyon yasası çıkarır) veya reddeder.

Bazı ülkelerde devlet başkanı, parlamento onayına ihtiyaç duymadan belirli kategorideki uluslararası anlaşmaları bizzat onaylayabilir. Ancak bu, genellikle “önemsiz” veya “teknik nitelikli” olarak değerlendirilen sözleşmeler içindir.

Çekinceler ve Beyanlar​

Uluslararası hukukta çekinceler, bir devletin sözleşmenin belli hükümleriyle kendini bağlı tutmamak istemesini ifade eder. Bu kavram 1969 VAHS’de kapsamlı şekilde düzenlenmiştir. Çekince konulmasının amacı, devletlerin bir sözleşmenin geneline katılmakla birlikte, bazı özel hükümlerin ulusal çıkarlarına veya hukuk düzenlerine uygun olmadığını belirtmelerine imkân tanımaktır.

Çekince Koşulları​

Bir devlet, sözleşmeye taraf olurken çekince koyabilir, ancak bunun için bazı koşullar geçerlidir:

• Sözleşmenin çekinceye izin verip vermediği: Metinde çekincelerin açıkça yasaklandığı, sınırlı şekilde veya belirli şartlarla izin verildiği durumlar olabilir.
• Sözleşmenin amaç ve ruhuna aykırılık: Çekinceler, sözleşmenin temel amacı ve genel yapısıyla çelişmemelidir.

Örneğin insan hakları sözleşmelerinde çekinceler genelde sınırlı şekilde kabul edilir. Taraflar, çekincenin “sözleşmenin esasını” zedelediğini düşünürse bu çekinceye itiraz etme hakkını kullanabilir.

Beyanlar​

Beyan (declaration) ise bir devletin sözleşmeyi nasıl yorumladığını veya uyguladığını açıklayan ifade niteliğindedir. Çekince kadar bağlayıcı sonuç doğurmaz; ancak diğer devletler, bu beyanın gerçekte bir çekince niteliği taşıyıp taşımadığına bakabilir. Beyanlar genellikle, “Biz şu maddeyi ulusal mevzuatımızı göz önüne alarak şu şekilde yorumluyoruz.” şeklinde formüle edilir.

Yürürlüğe Giriş ve Uygulanması​

Bir sözleşme, tarafların öngördüğü onay belgelerini depoziter makama teslim etmesi veya sözleşmede belirlenen belirli şartların gerçekleşmesiyle yürürlüğe girer. Bazı çok taraflı sözleşmeler, belli sayıda devletin onay vermesini önkoşul olarak düzenleyebilir. Örneğin, Paris Anlaşması belirli bir sera gazı emisyon oranını temsil eden belli sayıda devletin onayıyla yürürlüğe girmiştir.

Bildirim Yöntemleri​

Sözleşmelerde onay belgeleri genellikle depoziter rolü üstlenen bir devlet veya uluslararası örgüt sekreteryasına sunulur. Depositerin görevi, sözleşmenin kabul ve onay süreçlerini takip etmek, yeni tarafların katılımlarını kayda geçirmek, çekinceleri ve beyanları diğer taraflara bildirmektir.

Zaman ve Coğrafi Uygulama​

Taraflar, sözleşmenin coğrafi kapsamını veya yürürlüğe girme tarihini ayrıca belirtebilir. İkili sözleşmelerde, “Sözleşme, onay belgelerinin teatisinden X gün sonra yürürlüğe girer.” gibi hükümlere sıkça rastlanır. Bazı çok taraflı sözleşmelerde ise, belirli bir tarihte yürürlük başlayabilir veya bir katılım tarihi belirlenebilir.

Sözleşmelerin Değiştirilmesi ve Feshi​

Uluslararası sözleşmeler, tarafların değişen koşullara uyum sağlayabilmeleri için zaman zaman değiştirilmesi, tadil edilmesi veya protokol eklenmesi suretiyle güncellenir. Ayrıca fesih de uluslararası hukukun öngördüğü bir yöntemdir. VAHS’de sözleşmenin askıya alınması veya sona erdirilmesi ile ilgili hükümler bulunmaktadır.

Tadil ve Değişiklik Prosedürleri​

Sözleşmeye taraf olan devletler, yeni koşullar ortaya çıktığında veya metindeki hükümleri güncellemeyi gerekli gördüklerinde, tadil protokolü veya ek protokol yoluna gidebilir. Tadil protokolleri de esas sözleşme gibi aynı aşamalardan geçer: Müzakere, imza ve onay. Bazı sözleşmelerde tadil kolaylığı sağlayan hükümler olabilir. Örneğin çevre sözleşmelerinde bilimsel verilerin hızlı değişmesi, tadil süreçlerinin daha esnek düzenlenmesini gerektirir.

Fesih ve Askıya Alma​

Bir sözleşmenin feshi veya askıya alınması genellikle şu durumlarda gündeme gelir:

• Tarafların rızası: Sözleşmenin tarafları, oy birliğiyle sözleşmeyi sona erdirmek isteyebilir.
• Madde ihlali: Sözleşmenin esaslı ihlali, diğer taraf veya taraflara fesih hakkı verebilir.
• Süresi dolma: Belirli bir süre için akdedilen sözleşmeler, sürenin dolmasıyla kendiliğinden sona erebilir.
• Rebus sic stantibus ilkesi: Taraflar, sözleşmenin yapıldığı sırada mevcut olan temel koşulların köklü biçimde değiştiğini kanıtlarsa fesih hakkı talep edebilir.

Yorum Kuralları​

Uluslararası sözleşmelerin uygulanmasında yorum kuralları, pratikte büyük önem taşır. Her ne kadar metin açık ve kesin ifadeler içerse de, özellikle çok taraflı sözleşmelerde kültürel ve hukuki sistem farklılıkları nedeniyle uyuşmazlıklar çıkabilir. VAHS’nin 31-33. maddeleri, sözleşmenin lafzı, amacı ve metnin bütünsel değerlendirilmesi çerçevesinde yorum yapılmasını önermektedir. Buna göre:

• Lafzi yorum: Sözleşmenin metninde kullanılan kelimelerin sıradan anlamı esas alınır.
• Amaçsal yorum: Sözleşmenin genel amacı ve bağlamı göz önünde bulundurulur.
• Ek yorum araçları: Sözleşmenin müzakerelerine dair tutanaklar, hazırlık çalışmaları (travaux préparatoires) ve tarafların sonraki uygulamaları incelenir.

Uyuşmazlıkların Çözümünde Yorum​

Sözleşme metninin yorumlanması konusundaki uyuşmazlıklar, genellikle uluslararası yargı organlarına (Uluslararası Adalet Divanı, tahkim heyetleri vb.) veya uzman komitelere taşınır. Bu organlar, sözleşmenin hazırlanış sürecine, ilgili içtihada ve uluslararası hukuk ilkelerine dayanarak karar verirler.

Temel Kurumsal Yapılar ve İzleme Mekanizmaları​

Bazı uluslararası sözleşmeler, sözleşmenin uygulanmasını izlemek ve raporlamak için kurumsal yapılar öngörür. Örneğin Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (UNFCCC), Taraflar Konferansı (COP) olarak bilinen düzenli toplantılarla sözleşmenin işleyişini denetler. İnsan hakları sözleşmelerinde ise çeşitli denetim komiteleri (örneğin, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesi) bulunur. Bu mekanizmalar, devlet raporlarını inceler, tavsiye kararları alır ve sözleşmenin düzgün şekilde uygulanması için çaba sarf eder.

Devlet Raporlaması​

Birçok sözleşme, taraf devletlerin periyodik olarak uygulama raporu sunmasını şart koşar. Bu raporlarda devletler:

• Sözleşmeye uyum için aldıkları yasal ve idari tedbirleri,
• Karşılaştıkları zorlukları,
• İstatistiki verileri,
• Geleceğe yönelik plan ve hedefleri

detaylı şekilde anlatırlar. Raporlar, uluslararası toplumun geri kalanına karşı şeffaflık ve sorumluluk sağlar. Ayrıca bu raporlar üzerinden diğer devletler veya komiteler, ek tavsiyeler ve eleştiriler getirebilir.

Sözleşmelerin Uygulanmasında Karşılaşılan Sorunlar​

Uluslararası sözleşmelerin uygulanması, çeşitli zorluklar ve engellerle karşılaşabilir. Bazı temel sorunlar:

• Kaynak yetersizliği: Gelişmekte olan ülkeler, sözleşmenin gerektirdiği hukuki ve idari reformları finanse edecek bütçeye sahip olmayabilir.
• Siyasi irade eksikliği: Bazı durumlarda, hükümet değişiklikleri veya iç politik baskılar nedeniyle devletler taahhütlerini tam olarak yerine getirmeyebilir.
• Çekincelerin aşırı kullanımı: Her ne kadar çekince kurumu esneklik sağlasa da, fazla veya geniş kapsamlı çekinceler sözleşmenin etkinliğini azaltabilir.
• Denetim yetersizliği: Bazı sözleşmelerde kapsamlı bir izleme mekanizması olmaması, uygulamada sorunların tespitini zorlaştırır.

Uygulamada Denetim ve Yaptırımlar​

Uluslararası hukukta, iç hukuktaki gibi zorlayıcı bir icra mekanizması yoktur. Yine de bazı sözleşmeler, yaptırım veya kısıtlama mekanizmaları içerebilir. Örneğin Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) anlaşmalarına aykırı uygulamalar nedeniyle üyeler, dava konusu olabilir ve ticari yaptırımlara maruz kalabilir. Benzer şekilde, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi kararıyla yaptırım uygulanması da mümkündür. Ancak bu yaptırımlar, sözleşmeden ziyade ilgili uluslararası örgüt kararlarının sonucu olarak ortaya çıkar.

Devletin Uluslararası Sorumluluğu ile İlişkisi​

Bir devlet, taraf olduğu bir uluslararası sözleşmeden doğan yükümlülüklerini ihlal ederse, uluslararası hukuki sorumluluk gündeme gelir. Devlet sorumluluğunun temel ilkeleri, Uluslararası Hukuk Komisyonu’nun Devletin Uluslararası Haksız Fiilden Doğan Sorumluluğuna İlişkin Taslağı ve ilgili yargı içtihadında düzenlenmiştir. Buna göre:

• Bir fiilin uluslararası hukuka aykırı olması,
• Bu fiilin devlete atfedilebilir olması

koşulları sağlandığında, devletin sorumluluğu doğar. Sorumluluk, ihlal edilen hükümlerin telafisi ve zararların giderilmesini gerektirir. Bu noktada sözleşmeler, ihlal hâlinde hangi uyuşmazlık çözüm mekanizmalarının işletileceğini ve hangi yaptırımların uygulanacağını belirleyebilir.

Uyuşmazlık Çözüm Yolları​

Devletler arası uyuşmazlıklar, genellikle şu yollarla çözümlenir:

• Müzakere,
• Arabuluculuk veya Dostane Girişim,
• Tahkim,
• Yargısal çözüm (Uluslararası Adalet Divanı, Deniz Hukuku Mahkemesi, bölgesel mahkemeler vb.).

Sözleşme hükümlerinde, uyuşmazlık halinde tahkime veya belirli bir uluslararası mahkemeye gitme zorunluluğu (compulsory jurisdiction) öngörülebilir.

Bölgesel ve Uluslararası Örgütlerin Rolü​

Birçok uluslararası sözleşme, Bölgesel Örgütlerin (Avrupa Konseyi, Afrika Birliği, Amerikan Devletleri Örgütü vb.) veya Küresel Örgütlerin (Birleşmiş Milletler, DTÖ, Uluslararası Çalışma Örgütü vb.) çatısı altında hazırlanır. Örgütler, sözleşmelerin hazırlanması, müzakeresi ve uygulanmasının izlenmesinde etkin rol üstlenir.

Örneğin Avrupa Konseyi, insan hakları alanında birçok sözleşme çıkarmıştır ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) bu kapsamda en bilinen örnektir. Avrupa Konseyi, AİHS’nin uygulanmasını izlemek üzere Avrupa İnsan Hakları Mahkemesini kurmuştur. Benzer şekilde, Avrupa Birliği kendi bünyesinde üye ülkeleri bağlayan antlaşmalar ve yönergeler yoluyla kapsamlı bir hukuksal çerçeve oluşturur.

AB Antlaşmaları ve Onay Süreçleri​

Avrupa Birliği’nin kendi kurucu antlaşmalarının değiştirilmesi veya yeni alanlarda iş birliği yapmak için ek protokoller hazırlanması da uluslararası sözleşme yapımına benzer süreçler gerektirir. Lizbon Antlaşması gibi metinler, tüm üye devletlerin parlamentolarınca onaylanır ve AB içindeki normatif düzeni önemli ölçüde yeniden şekillendirir.

Uygulama Örnekleri ve Karşılaştırmalı Yaklaşımlar​

Devletler, sözleşmelerin onay ve uygulama süreçlerinde farklı yaklaşımlar sergileyebilir. Bazı ikili anlaşmaların yürütülmesi hızlı bir şekilde tamamlanırken, çok taraflı kapsamlı sözleşmelerde yıllar süren diplomatik müzakereler görülebilir. Bu farklılık, çoğunlukla devletlerin politik ve hukuki önceliklerinden, iç siyasi dinamiklerinden ve sözleşmenin konusu ile kapsamından kaynaklanır.

Örnek 1: İkili Ticaret Anlaşmaları​

İki devlet arasında ticareti geliştirmek amacıyla yapılan anlaşmalar, genellikle daha hızlı onaylanır çünkü somut ekonomik çıkarlar söz konusudur. Bu anlaşmalarla gümrük vergilerinin azaltılması, yatırım teşvikleri ve fikri mülkiyet haklarına ilişkin düzenlemeler getirilir. Taraflar, iç hukuklarında genellikle bu anlaşmaların uygulanmasını kolaylaştıran teknik ve idari düzenlemelere de yer verir.

Örnek 2: Çevre Sözleşmeleri​

Çevre alanında kapsamlı ve çok taraflı metinler (Kyoto Protokolü, Paris Anlaşması vb.) dikkat çeker. Bu tür sözleşmelerde:

• Geniş katılımcı sayısı,
• Bilimsel verilerin hızlı değişmesi,
• Devletler arasındaki ekonomik farklılıklar,
• Finansman ve teknoloji transferi ihtiyaçları

nedeniyle uzun müzakere süreçleri yaşanır. Onay süreci de genellikle zaman alır, zira taraflar, sözleşmenin iklim hedefleri gibi somut taahhütler getiriyor olması sebebiyle iç siyasetlerinde geniş tartışmalar yürütür.

Örnek 3: İnsan Hakları Sözleşmeleri​

İnsan hakları sözleşmeleri, taraf devletlere vatandaşlarının hak ve özgürlüklerini koruma konusunda doğrudan yükümlülükler yükler. Bazı devletler, anayasal çekinceler nedeniyle bu sözleşmelerin bir kısmını uygulamakta tereddüt edebilir. Özellikle ölüm cezası, işkence yasağı veya ifade özgürlüğü gibi hassas konularda ulusal düzen ile uluslararası yükümlülük arasında çatışmalar yaşanabilir.

Tablo: Onay Terimleri Arasındaki Farklar​

Mevzuat ve İçtihat Gelişiminin Etkisi​

Uluslararası sözleşmeler, yalnızca taraf devletlerin onay mekanizması yoluyla değil, aynı zamanda uygulamada oluşan içtihat ve doktrinel yorumlar yoluyla da gelişir. Mahkeme kararları ve uzman görüşleri, sözleşme hükümlerinin anlaşılıp uygulanmasında yol gösterici olur. Örneğin, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararları, AİHS’ye taraf devletlerin sözleşme hükümlerini nasıl yorumlaması gerektiğini somutlaştırır.

Dinamik Yorum ve Gelişen Hukuk​

Bazı sözleşmelerin kapsamı, “dinamik yorum” veya “evolutive interpretation” ilkesiyle sürekli güncellenir. Örneğin insan hakları sözleşmelerinde, yaşam hakkı ve aile kavramı gibi konular zaman içinde değişen toplumsal değerlere göre yeniden yorumlanabilir. Bu da sözleşmelerin güncel gelişmelere uyum sağlamasını kolaylaştırır, ancak taraf devletler arasında bazen görüş ayrılıklarına yol açabilir.

Siyasi ve Ekonomik Konjonktürün Etkileri​

Uluslararası sözleşmelerin yapılması ve onay süreci, çoğu zaman siyasi ve ekonomik konjonktürden bağımsız düşünülemez. Devletler, çıkarlarını korumak için bazı sözleşmelere katılmaktan kaçınabilir veya müzakere sürecini tıkayabilir. Örneğin yoğun diplomatik kriz dönemlerinde, ülkeler birbirleriyle anlaşma imzalamaya daha mesafeli yaklaşır.

Ayrıca ulusal çıkarların öne çıktığı bazı durumlarda, taraflar sözleşmeyi imzalamış olsa bile onay sürecini uzun süre askıda tutabilir. Bu strateji, devletin iç politikada veya uluslararası camiada “daha avantajlı bir pazarlık konumu” elde etme arzusuyla bağlantılı olabilir.

Ekonomik Yardım ve Teşvikler​

Çoğu zaman gelişmiş ülkeler, gelişmekte olan ülkeleri belirli sözleşmelere katılmaya teşvik etmek için ekonomik yardımları devreye sokar. Örneğin çevre alanındaki sözleşmelerde, sera gazı emisyonlarını azaltmayı taahhüt eden gelişmekte olan ülkelere finansal destek ve teknoloji transferi vaat edilir. Bu yaklaşım, sözleşmenin yaygınlaşmasını sağlarken, aynı zamanda bazı devletler açısından müzakere gücünü arttıran bir faktör olabilir.

Uluslararası Sözleşmelerin Geleceğine Dair Eğilimler​

Hızla küreselleşen dünyada, uluslararası sözleşmelerin rolü ve sayısı artmaya devam etmektedir. Teknolojik gelişmeler, siber güvenlik, yapay zekâ, uzay hukukuna ilişkin düzenlemeler, denizlerin ve kutup bölgelerinin korunması gibi yeni alanlar için sözleşmeler yapılması gündemdedir. Bu konularda çeşitli uluslararası platformlarda taslaklar hazırlanmaktadır.

Bununla birlikte, çok taraflılık ilkesine duyulan bazı eleştiriler ve korumacı politikaların güç kazanması, uluslararası sözleşmelerin hazırlanma ve onaylanma süreçlerini zorlaştırabilir. Bazı devletler, “egemenlik devri” olarak gördükleri çok taraflı anlaşmalara daha temkinli yaklaşabilir. Bu nedenle gelecekte, bölgesel inisiyatiflerin ve dar katılımlı anlaşmaların artış göstermesi mümkündür.

Kurumsal Koordinasyon ve Teknik Kapasitenin Önemi​

Uluslararası sözleşmelerde, koordinasyon gerektiren çok sayıda teknik süreç vardır. Özellikle büyük ölçekli ve çok paydaşlı sözleşmelerde, ilgili bakanlıklar ve kurullar arasında uyumu sağlamak zorlu olabilir. Bu nedenle devletin dışişleri, maliye, çevre, savunma vb. kurumları arasında etkin bir koordinasyon mekanizmasının kurulması önemlidir.

Teknik kapasitenin sınırlı olduğu ülkelerde, dış danışmanlık hizmetleri veya uluslararası örgütlerden destek alınması sık rastlanan bir uygulamadır. Uzmanların eğitimi, veri toplama yöntemleri ve raporlama standartları gibi konular, sözleşmenin etkin uygulanmasında belirleyici faktörlerdir.

Eşgüdümlü Stratejik Yaklaşım​

Devletler, birden fazla uluslararası sözleşmeye tarafken, bu sözleşmelerin birbirini nasıl etkilediğine dair bütüncül bir strateji geliştirmelidir. Örneğin, iklim değişikliği, biyolojik çeşitlilik ve çölleşmeyle mücadele gibi birbirini yakından ilgilendiren konular için farklı sözleşmeler bulunmaktadır. Bu sözleşmelerin yükümlülükleri arasında çelişki yaşanması, uygulama verimliliğini düşürebilir. Stratejik bir yaklaşımla, yükümlülükler arasındaki sinerji arttırılabilir.

Özel Hukuk Kişilerinin Konumu​

Uluslararası sözleşmeler çoğunlukla devletler veya uluslararası örgütler arasında akdedilse de, özel hukuk kişilerine (şirketler, sivil toplum kuruluşları, bireyler) dolaylı veya doğrudan etkileri olabilir. Ticaret ve yatırım anlaşmaları, uluslararası tahkim mekanizmalarını devreye sokarak şirketlere devlet aleyhine dava açma imkânı tanıyabilir. İnsan hakları sözleşmeleri ise bireylere uluslararası denetim organlarına şikâyet başvurusu yapma yolu açabilir (örneğin AİHS’de olduğu gibi).

Uluslararası Tahkim ve Şirketler​

Yatırım sözleşmeleri (örneğin ICSID merkezli tahkim anlaşmaları), yabancı yatırımcılarla ev sahibi devletler arasındaki ihtilafların uluslararası tahkim yoluyla çözülmesini öngörür. Böylece, özel şirketler de uluslararası sözleşmelerin sağladığı korumadan yararlanabilir ve devlete karşı dava açma hakkına sahip olabilir. Bu durum, devletlerin sözleşmenin hükümlerini nasıl uyguladığını doğrudan etkileyebilecek bir mekanizmadır.

Disiplinlerarası Yaklaşımın Gerekliliği​

Uluslararası sözleşmelerin hazırlanması ve onaylanması süreci, sadece hukukçuların veya diplomatların değil, aynı zamanda ekonomistlerin, çevre bilimcilerin, sosyologların ve diğer uzmanların katkılarına ihtiyaç duyar. Özellikle kalkınma ve çevre sözleşmeleri gibi geniş etki alanına sahip metinlerde, sosyal etki analizleri ve ekonomik modellemeler önem kazanır. Böylece sözleşme metninin tasarlanmasından imza aşamasına kadar yapılan süreç, daha kapsayıcı ve gerçekçi bir temele oturtulabilir.

Paydaş Katılımı​

Birçok uluslararası müzakere, sivil toplum kuruluşlarının, akademisyenlerin ve özel sektör temsilcilerinin katılımına da açık hale gelmiştir. Özellikle Birleşmiş Milletler konferanslarında, bu paydaşların gözlemci veya danışma statüsüyle katkıda bulunmasına izin verilir. Böylece sözleşmenin teknik ve toplumsal yönlerini geliştirmek hedeflenir.

Devlet Uygulamalarının Değerlendirilmesi​

Uluslararası sözleşmelerin yapımı ve onayı konusunda farklı ülke örnekleri, anayasal sistemlerin çeşitliliğini ve siyasetin etkisini ortaya koyar. Örneğin:

• ABD’de sözleşmelerin onaylanması için Senato’nun üçte iki çoğunluğu gerekir, bu da siyasi partilerin uzlaşmasını zorunlu kılar.
• Birleşik Krallık, geleneksel olarak kraliyet ayrıcalığı (royal prerogative) çerçevesinde yürütmeye geniş yetkiler tanımış, ancak parlamentonun rolü son yıllarda artmıştır.
• Almanya gibi ülkelerde Anayasa Mahkemesi, sözleşmelerin anayasal denetimini yaparak iç hukuka uygunluğunu inceleyebilir.

Bu farklı uygulamalar, sözleşmelerin uluslararası düzeyde birleştirici özelliğini test eder niteliktedir. Bir metnin yürürlüğe girmesi, her ülkedeki onay prosedürlerinin tamamlanmasıyla mümkün olduğundan, taraf devletlerin anayasal koşulları ve siyasi dengeleri süreçte belirleyici hale gelir.

Çok Taraflı Anlaşmalarda Zaman Faktörü​

Çok taraflı bir sözleşmenin yürürlüğe girebilmesi için, sözleşmede belirli sayıda devletin veya belirli kategorideki devletlerin (örneğin, en büyük sera gazı salıcıları, nükleer silah sahibi devletler vb.) onay vermesi gereği sık rastlanır. Bu tür şartlar, uzun bir bekleme süresine yol açabilir. Taraflar arasındaki müzakerelerin bitmesiyle metin ortaya çıksa bile, yürürlüğe giriş zamanlaması farklı gelişebilir. Bu da uluslararası hukukun uygulama alanında aksamalara veya gecikmelere sebep olur.

Genel Değerlendirme ve Sonraki Aşamalar​

Uluslararası sözleşmelerin yapımı ve onayı, diplomatik, hukuki, siyasi ve ekonomik pek çok boyutu olan kapsamlı bir süreçtir. Sözleşmelerin hazırlanmasında ve uygulanmasında çoğulcu ve kapsayıcı bir yöntemin benimsenmesi, metnin uluslararası alanda meşruiyetini ve etkinliğini artırır. Bununla birlikte, her devletin kendi anayasal yapısı ve çıkar dengeleri göz önüne alındığında, sürecin sorunsuz ilerlemesi her zaman mümkün olmaz.

Buna rağmen, küresel sorunların (iklim krizi, göç, salgınlar, uluslararası terörizm vb.) çözümünde ortak kurallar belirlemek giderek zorunlu hâle gelmektedir. Bu doğrultuda, uluslararası sözleşmeler hala en etkili araçlardan biri olarak varlığını korumaktadır. Gelişen teknolojiler ve hukuk alanındaki yenilikler, sözleşmelerin hazırlanış ve onay süreçlerini daha şeffaf ve hızlı hale getirme potansiyeline sahiptir.

Devletler, uluslararası örgütler, sivil toplum ve özel sektör temsilcileri arasındaki iş birliği ise önümüzdeki dönemde hazırlanan sözleşmelerin kapsayıcılığını artıracaktır. Özellikle insan hakları, çevre, ticaret ve teknoloji gibi alanlarda, paydaş katılımını merkeze alan çok taraflı süreçlerin yaygınlaşacağı öngörülmektedir. Bu bağlamda, uluslararası sözleşmelerin hukuki yapısı ve onay mekanizmaları, küresel düzenin şekillenmesinde temel araçlardan biri olmaya devam edecektir.