Uyumlu Eylem ve Karteller

Rekabet Hukukunda Uyumlu Eylem ve Karteller​

Rekabet hukuku, piyasalardaki rekabetin korunmasını ve geliştirilmesini amaçlayan kurallar bütününü ifade eder. Bu kurallar, tüketicilerin çıkarlarını korumak ve ekonomik etkinliği sağlamak amacıyla belirlenir. Bu çerçevede, işletmelerin birbirleriyle rekabet içinde olmaları ve serbest piyasa koşullarında faaliyet göstermeleri esas alınır. Rekabet hukuku düzenlemeleri, işletmelerin haksız rekabet teşkil edebilecek davranışlarının denetim altına alınmasını ve gerektiğinde cezalandırılmasını öngörür. Rekabetin korunmasına yönelik en önemli kısıtlamalardan biri, işletmelerin kendi aralarında anlaşma, uyumlu eylem veya kartel oluşumları yoluyla rekabeti engellemeye, bozmağa ya da kısıtlamaya yönelik davranışlarıdır. Bu tür eylemler, hem ulusal rekabet hukukunda hem de uluslararası düzenlemelerde yasaklanmıştır.

Uyumlu Eylemin Genel Özellikleri​

Uyumlu eylem, işletmelerin, özellikle yazılı veya sözlü olarak açık bir anlaşma yapmadan, aralarında ortak bir rekabet stratejisi ya da rekabeti sınırlamaya yönelik bir koordinasyon sağlaması olarak tanımlanabilir. Rekabet hukuku uygulamalarında uyumlu eylem, çoğu zaman hukuka aykırı bir “anlaşma” ya da “kartel” ile benzer sonuçlar doğurabilir. Özellikle fiyatlandırma, üretim miktarı, pazar paylaşımı ve müşteri bölüşümü konularında uyumlu eylemler, tüketiciler ve diğer piyasa oyuncuları açısından ciddi zararlar doğurur.

Uyumlu eylem kavramını anlamak adına bazı noktalar önem taşır:

• İşletmelerin davranışlarının paralel olması her zaman uyumlu eylem olarak kabul edilmez. Paralel davranış, rekabet koşulları çerçevesinde doğal olarak da oluşabilir.
• Uyumlu eylemden söz edilebilmesi için rakipler arasında bir tür örtülü veya zımni mutabakatın varlığı gereklidir.
• Fiyat değişikliklerinin veya ticari koşulların eş zamanlı olarak değiştirilmesi, bu değişikliklerin rakipler tarafından önceden öngörülebilir şekilde yapılmış olması gibi olgular, uyumlu eyleme dair güçlü göstergeler olarak değerlendirilir.

Uyumlu eylem, çoğunlukla rekabet otoritelerinin şüphe ve inceleme alanına girer. Çünkü işletmelerin iradelerinin gizli şekilde örtüştüğü varsayıldığında, hukuken açık bir “anlaşma” ortaya konulmadan rekabeti kısıtlama pratiği gerçekleşmiş olabilir. Özellikle duyurulan fiyat listeleri ve bu listelerin zamanlama açısından birbiriyle benzerlik göstermesi gibi unsurlar, uyumlu eylem kavramına dair somut emareler sayılır.

Kartelin Tanımı ve Unsurları​

Kartel, genellikle rekabeti ortadan kaldırma veya sınırlama amacı güden, rakip işletmeler arasında yapılan anlaşma ya da koordinasyon olarak tanımlanır. Karteller çoğu zaman fiyatlama, pazar bölüşümü, üretim kısıtlamaları, müşterilerin paylaştırılması veya ihaleye fesat karıştırma gibi konularda kendini gösterir. Kartel anlaşmaları, rekabet hukukunun en ağır ihlallerinden biri sayılır ve çok yüksek idari para cezalarıyla sonuçlanabilir.

Kartelin temel unsurları şu şekilde özetlenebilir:

• Anlaşma veya koordine faaliyet: Kartelin varlığı için taraflar arasında açık veya örtülü bir anlaşmanın ya da koordineli eylemin olması aranır. Bu anlaşma yazılı veya sözlü olabileceği gibi, zımni bir mutabakat şeklinde de ortaya çıkabilir.
• Rakip işletmeler arasında gerçekleştirilmesi: Kartel, genellikle aynı pazarda faaliyet gösteren ve birbirleriyle rekabet halinde olan işletmeler arasında kurulur. Dikey ilişkilerde veya farklı pazarlarda faaliyet gösteren işletmeler arasında kartel söz konusu olmaz.
• Rekabeti kısıtlama amacı ya da etkisi: Kartelin en önemli unsuru, rekabeti kısıtlayıcı sonuç doğurması ya da en azından bu amacı gütmesidir. Burada amaç, genellikle daha yüksek fiyat belirlemek, pazarı bölüşmek veya arz miktarını kısıtlayarak tüketicilere zarar vermektir.
• Bilgi değişimi: Kartellerin etkili bir şekilde sürdürülmesi genellikle taraflar arasında piyasa koşullarına dair bilgi değişimi ile gerçekleşir. Örneğin fiyatlar, indirim politikaları veya üretim miktarları gibi bilgiler rakipler tarafından paylaşılır.

Kartellerin tespit edilmesi, birçok rekabet otoritesi için öncelikli konulardan biridir. Çünkü karteller rekabet hukukunun en ağır ihlallerine örnek teşkil eder. Ayrıca, tüketiciler açısından da en zararlı uygulamalardan biridir. Rekabet otoriteleri, kartelleri açığa çıkarmak için çeşitli yöntemler kullanır. Bu yöntemlerden biri, “yargısal izinle telefon dinleme, belge incelemesi” gibi doğrudan kanıt toplamayı amaçlayan yöntemlerdir. Diğer yöntem ise pişmanlık (leniency) programlarıyla, kartelin içindeki şirketlerden birinin itirafçı olması yoluyla anlaşmanın ortaya çıkarılmasıdır.

Uyumlu Eylem ile Kartel Arasındaki İlişki​

Uyumlu eylem, sıklıkla kartel anlaşmalarıyla benzer sonuçlar doğurabilir. Zira rakipler arasında fiyatların yükseltilmesi veya sabitlenmesi, pazarın paylaşılması, üretim veya satış koşullarının ortak kararlaştırılması gibi uygulamalar açısından, somut bir anlaşma olmasa dahi fiili bir koordinasyon söz konusu olabilir. Böyle durumlarda rekabet otoritesi, “açık bir sözleşme veya anlaşma yoksa” dahi, işletmelerin rekabeti kısıtlamak amacıyla ortak bir strateji izlediklerini saptarsa, kartel cezalarına benzer yaptırımlar uygulayabilir.

Uyumlu eylem ile kartel arasındaki temel fark, birinde yazılı veya sözlü olarak açıkça ifade edilen bir anlaşma bulunması, diğerinde ise tarafların örtülü şekilde benzer davranışları benimsemesidir. Örneğin, A ve B şirketleri, pazarda hakim iki oyuncu olsun. Eğer bu şirketler bir araya gelerek “fiyatlarımızı birlikte 100 TL’ye çıkaralım” şeklinde bir anlaşma yaparlarsa bu klasik bir kartel örneğidir. Ancak, böyle bir görüşme olmaksızın, A ve B şirketleri fiyatlarını hep aynı dönemde ve aynı oranda artırıyor, üstelik bu artışları önceden tahmin edilebilir kılıyorlarsa, bu durum uyumlu eyleme işaret edebilir. Rekabet hukuku bakımından her iki durumda da ihlal bulunabilir ve her iki durumda da yaptırım uygulanabilir.

Türk Hukukunda Uyumlu Eylem ve Kartellerin Dayanağı​

Türkiye’de 4054 sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun, rekabet hukukunun temel dayanağını oluşturur. Kanun’un 4. maddesi, rekabeti engelleyici, bozucu veya kısıtlayıcı nitelikteki anlaşmaları, uyumlu eylemleri ve teşebbüs birliği kararlarını yasaklar. Bu madde, Avrupa Birliği’nin İşleyişi Hakkında Antlaşma’nın (TFEU) 101. maddesi ile büyük ölçüde paraleldir.

4054 sayılı Kanun’un 4. maddesinde, “Hangi tür anlaşma veya eylemler rekabeti kısıtlayıcıdır?” sorusuna yanıt olacak örnek düzenlemeler sıralanmıştır:

• Fiyat tespiti veya fiyat sabitleme,
• Mal veya hizmetlerin arz veya talebini kısıtlama,
• Pazarların veya kaynakların bölüşülmesi,
• Eşit koşullardaki alıcılara farklı koşullar uygulanması,
• Hukuki veya fiili olarak rekabet imkanlarını sınırlayan diğer eylem ve anlaşmalar.

Bu kapsamda, kartel veya uyumlu eylemler de aynı yasak içerisinde değerlendirilir. Rekabet Kurulu, soruşturmalarında tarafların davranışlarını incelerken, herhangi bir açık anlaşma bulunmasa bile tarafların eylem ve iradelerinin örtüşüp örtüşmediğine ve rekabetin fiilen kısıtlanıp kısıtlanmadığına bakar.

Rekabet Kurulu’nun Uyumlu Eylem Değerlendirme Kriterleri​

Rekabet Kurulu, bir uyumlu eylemin varlığını tespit etmek için çeşitli kriterler kullanır. Bu kriterlerin başında “rakip teşebbüslerin paralel davranışlarının varlığı” ve “paralelliği açıklayacak makul bir ekonomik veya ticari gerekçenin bulunmaması” gelir. Ayrıca, Kurul, teşebbüsler arasında bilgi alışverişi veya örtülü koordinasyonu gösteren delilleri de değerlendirmeye alır. Kurul, özellikle şu unsurlara dikkat eder:

• Piyasa yapısı: Piyasanın kaç oyuncuya sahip olduğu, arz-talep yapısı, şeffaflık derecesi, firmaların üretim kapasiteleri ve talebin elastikiyeti gibi faktörler, uyumlu eyleme elverişli bir ortam olup olmadığını ortaya koyar.
• Paralel fiyat hareketleri: Aynı dönemde, benzer oranlarda, açıklanması güç bir şekilde fiyat artışı veya indirim uygulamaları, Kurulun şüphesini artırır. Eğer şirketlerin bu paralelliği, “artan maliyetler, döviz kuru değişiklikleri” gibi genel ekonomik sebeplerle açıklaması mümkün değilse, uyumlu eylem varlığı daha olası görünür.
• Üretim miktarının veya kapasitesinin aynı anda değiştirilmesi: Rakiplerin pazar paylarını koruyacak veya tüm sektöre yarar sağlayacak şekilde üretimi kısması, kapasite artırımından kaçınması da uyumlu eylem şüphesini doğurabilir.
• Taraflar arasında iletişim kanıtları: Resmî ya da gayriresmî toplantılar, e-posta yazışmaları, telefon kayıtları, ticari belgeler veya kamuya açık beyannameler, uyumlu eylemin kanıtlanmasında önemli rol oynar.

Rekabet Kurulu, incelemeleri sonucunda uyumlu eylemin varlığını saptarsa, sorumlu teşebbüsler hakkında para cezası uygulayabilir. Ceza miktarı, ilgili yılın gayrisafi gelirine göre hesaplanır ve yüksek meblağlara ulaşabilir.

Kartel Türleri​

Karteller, amaçlarına ve yapılarına göre farklı türlerde ortaya çıkabilir. Rekabet hukuku uygulamaları bakımından, özellikle şu kartel türleri önemlidir:

Fiyat Kartelleri​

Bu tür kartellerde taraflar, ürün veya hizmet fiyatlarını birlikte belirler, sabitler veya artırır. Piyasada faaliyet gösteren rakipler, ürün veya hizmetin asgari veya azami fiyatını ortaklaşa tespit eder ve böylece tüketiciler daha yüksek fiyatlarla karşı karşıya kalır. Fiyat kartelleri, rekabet hukuku bakımından en ağır ihlallerden biridir. Çünkü fiyat rekabeti ortadan kalkar, tüketiciler olumsuz etkilenir ve kaynak dağılımı açısından piyasa verimliliği bozulur.

Pazar Paylaşımı Kartelleri​

Pazar paylaşımı, rekabet eden işletmelerin pazarın belirli bölgelerini veya müşteri gruplarını kendi aralarında bölüşmesidir. Örneğin, iki rakip işletme “Sen şu bölgedeki müşterilerle anlaşma yap, ben de bu bölgedeki müşterileri alayım” şeklinde bir mutabakat sağlayabilir. Bu durumda tüketiciler, diğer rakiplerin tekliflerinden yararlanamaz ya da daha az seçenekle karşılaşır. Bu tür karteller, bölgesel temelli olabileceği gibi müşteri segmentlerine göre de ortaya çıkabilir.

Üretim Kısıtlama Kartelleri​

Bu kartel türünde, arzın sınırlandırılması veya belirli bir seviyede tutulması amaçlanır. Fiyatların yükselmesi hedeflenir; çünkü arz azaldıkça, talep aynı kaldığında, fiyatlar genellikle artar. Özellikle doğal kaynaklar, ham maddeler veya enerji sektörlerinde üretim kısıtlaması yoluyla yüksek kar elde etmek amacıyla kartel oluşabildiği görülmektedir.

İhale Kartelleri​

İhaleye giren rakip şirketlerin, ihale sonucunu kendi aralarında önceden belirlemesi ve fiyat tekliflerini buna göre ayarlaması durumunda ortaya çıkan kartel türüdür. İhale kartelleri genellikle, belirlenen bir şirketin ihaleyi kazanması için diğer şirketlerin yüksek teklif vermesi veya ihaleden çekilmesi üzerine kurgulanır. Kamu ihalelerinde sıkça rastlanabilen bu kartel türü, hem devleti hem de vergi mükelleflerini zarara uğratır.

Kartellerin Zararları ve İktisadi Etkileri​

Kartel veya uyumlu eylemler, tüketiciler ve toplum açısından birçok zararı beraberinde getirir:

• Fiyat Artışı: Fiyat rekabeti ortadan kalktığı için tüketiciler daha yüksek fiyatlarla karşılaşır.
• Kalite Azalması: Rekabetin olmadığı ortamda, işletmelerin ürün ya da hizmet kalitesini artırma motivasyonu düşer.
• Yenilik ve Ar-Ge Yatırımlarında Düşüş: Karteller, işletmelerin rekabet baskısını azaltır. Bu durum, inovasyonun gerilemesine ve uzun vadede ekonomik büyümenin yavaşlamasına yol açabilir.
• Dağıtım Etkinliğinin Bozulması: Kaynaklar, rekabetçi bir piyasada olduğu gibi etkin şekilde dağılmaz. Tek taraflı kazançlar, toplum refahını olumsuz etkiler.

Ekonomik açıdan bakıldığında, karteller Pareto etkinliğini zedeler. Zira rekabet piyasasında oluşması beklenen fiyat ve miktar dengesi bozulur. Talep edenler, kartel fiyatı sebebiyle normalden daha az ürün veya hizmet talep eder, şirketler ise azalan rekabet baskısı altında aşırı kâr elde eder. Bu dengesizlik, uzun vadede piyasaya yeni girişleri de olumsuz etkiler; çünkü yüksek kârın varlığına rağmen kartel yapısı yeni girişleri zorlaştırabilir ve agresif stratejilerle engelleyebilir.

Rekabet Hukukunda Delil ve İspat Sorunları​

Uyumlu eylem ve kartel soruşturmalarında rekabet otoritelerinin en büyük zorluğu, ihlalin ispatlanmasıdır. Karteller çoğu zaman gizli anlaşmalar şeklinde yürütüldüğü için doğrudan delil bulmak güç olabilir. Bu nedenle, otoriteler çoğunlukla dolaylı deliller ve ekonomik analizlerle sonuca varır. Delil ve ispat sürecinde şu yöntemler sıkça kullanılır:

• Belge İncelemesi: Rekabet otoritesi, inceleme yaptığı teşebbüslerin elektronik postaları, işyeri bilgisayarlarını, fiziksel arşivlerini denetleyerek doğrudan kanıt arar.
• İtiraf veya Pişmanlık Programları: Kartelin açığa çıkması için kullanılan en etkili yöntemlerden biridir. Anlaşmanın taraflarından biri itirafçı olur ve anlaşma hakkında bilgi verir. Buna karşılık daha düşük ceza veya ceza muafiyeti alabilir.
• Ekonomik Analiz: Piyasa koşullarındaki ani değişiklikler, fiyat veya üretim kararlarındaki paralellik, arz-talep eğrilerindeki olağandışı hareketler gibi unsurlar değerlendirilerek ekonomik modellerle kanıt sunulur.
• Şeffaflık Derecesi: Piyasadaki fiyatların ne kadar şeffaf veya takip edilebilir olduğu, rakiplerin birbirlerinin hareketlerini kolayca tespit edebileceği bir yapı sunuyorsa, uyumlu eylem ve kartel oluşma ihtimali daha yüksek değerlendirilebilir.

Delil ve ispat yükü, soruşturmaya tabi tutulan teşebbüslerin “kendi ekonomik menfaatleri gereği” rekabeti kısıtlamak üzere anlaşmaya gittiklerine dair makul bir inancı oluşturacak derecede kanıt bulmayı gerektirir. Hukuk uygulamasında, “yüksek olasılıkla” ya da “makul şüphe” eşiği aşılmalıdır.

Avrupa Birliği ve Diğer Yargı Bölgelerindeki Uyumlu Eylem ve Kartel Uygulamaları​

Avrupa Birliği (AB) rekabet hukuku, üye devletlerdeki şirketler arasında yapılan anlaşmaların veya uygulamaların sınır ötesi etkilerini düzenlemek amacıyla kapsamlı kurallar içerir. AB rekabet hukukunun temel düzenlemesi olan TFEU’nun 101. maddesi, rekabeti kısıtlayan anlaşma ve uyumlu eylemleri yasaklar. Avrupa Komisyonu (Komisyon), bu tür ihlallerde çok ağır para cezaları uygulayabilir. Özellikle AB içindeki büyük kartel soruşturmalarında milyarlarca avro ceza söz konusu olabilir.

Avrupa Birliği’nde Komisyon, hem doğrudan deliller hem de dolaylı deliller aracılığıyla kartelleri tespit eder. Ayrıca, leniency (itirafçılık veya pişmanlık) programı etkin bir şekilde kullanılır. Pişmanlık programlarına göre, kartel içinde ilk itirafçı olan şirket, genellikle cezadan tamamen muaf tutulabilir; daha sonraki itirafçılar ise sıralarına göre belli oranlarda indirim alabilir. Bu yaklaşım, kartel anlaşmalarının içten çökertilmesinde önemli bir araçtır.

Amerika Birleşik Devletleri (ABD) rekabet hukuku (antitröst yasaları) bakımından da kartellere karşı son derece sert yaptırımlar uygulanır. Sherman Act’in 1. maddesi, ticareti sınırlayan tüm anlaşmaları ve koordineli davranışları yasaklar. ABD Adalet Bakanlığı (Department of Justice – DOJ), kartelleri ağır para cezaları ve hapis cezasına varan yaptırımlarla cezalandırabilir. ABD’de de itirafçılık programları mevcuttur ve şirketlerin gizli anlaşmaları ifşa etmesi durumunda, cezada indirim veya muafiyet sağlanır.

Uyumlu Eylemlerin Ekonomik Açıdan Değerlendirilmesi​

Ekonomi teorisinde, oligopol piyasalar, uyumlu eylemlerin gerçekleşmesine müsait bir zemin hazırlar. Oligopol piyasalarında az sayıda firma bulunur ve bu firmalar piyasanın büyük bir kısmını kontrol eder. Fiyat belirleme gücünün yoğunlaştığı bu piyasalar, firmalar arasındaki örtülü ya da açık koordinasyona elverişli olabilir.

Uyumlu eylem, oyun teorisi açısından da incelenir. “Tutsak ikilemi” (Prisoner’s Dilemma) gibi modellerde, firmalar kısa vadede kendi çıkarları için diğerlerini aldatmayı tercih edebilse de uzun vadeli tekrar eden oyunlarda işbirliği (koordinasyon) stratejisi kârlı hale gelebilir. Fiyatların düşürülmesi yerine, rakiplerin de aynı davranışı göstermeyeceğine dair bir güven varsa, firmalar fiyat artırarak uzun vadeli çıkarlarını maksimize edebilir. Bu tür oyun teorisi çıkarımları, oligopol piyasalarda uyumlu eylemin neden sıkça görülebildiğini açıklar.

Ekonomik bakış açısından, uyumlu eylemlerin etkin bir şekilde önlenmesi veya tespit edilmesi, tüketici refahını artırır. Zira rekabet koşullarının korunması, fiyatların düşmesine, kalitenin yükselmesine, yenilikçiliğin teşvik edilmesine katkıda bulunur. Bu nedenle, hem ulusal hem de uluslararası düzeyde, uyumlu eylem ve kartellerle mücadele eden kurumlar (Rekabet Kurumu, Avrupa Komisyonu, DOJ vb.) yoğun mesai harcar.

Kartellerle Mücadelede Pişmanlık Programları ve Diğer Araçlar​

Rekabet otoriteleri, kartellere karşı mücadelede çeşitli araçlar geliştirir. Bunların başında pişmanlık (leniency) programları gelir. Pişmanlık programları, kartelin içindeki bir veya daha fazla işletmenin rekabet otoritesine başvurarak, kartelin varlığını, işleyişini ve delillerini sunması karşılığında ceza indiriminden veya cezasızlıktan yararlanmasını sağlar. Bu programlar sayesinde karteller daha kolay tespit edilir.

Kartellere karşı diğer mücadele yöntemleri ise şunlardır:

• Daha Sert Yaptırımlar: Kartel üyeleri için uygulanacak para cezalarının üst limitleri artırılabilir veya sorumlu yöneticiler hakkında hukuki ve cezai sorumluluk gündeme gelebilir.
• Rekabet Kültürünün Geliştirilmesi: İş dünyası ve kamuoyunda, kartellerin zararlı etkileri hakkında farkındalık yaratmak, ihlallerin azalmasına katkıda bulunabilir.
• Şeffaflık ve Denetim: Özellikle kamu ihalelerinde, rekabeti teşvik eden düzenlemeler ve sıkı denetim mekanizmaları ihale kartellerini engelleyebilir.
• Uluslararası İşbirliği: Kartel faaliyetleri bazen ulusal sınırları aşabilir. Bu durumda, farklı ülkelerin rekabet otoriteleri arasındaki işbirliği önem taşır. Ortak soruşturmalar, bilgi paylaşımı ve delil toplama yöntemlerinde koordinasyon, kartellerle mücadeleyi güçlendirir.

Pişmanlık programlarında teşebbüslerin en çok dikkat ettiği husus, programın öngörülebilirliği ve sağladığı güvencedir. Eğer başvuru yapan şirket, işbirliği karşılığında net biçimde cezadan muaf tutulmayacağını veya indirim almayacağını düşünürse programa katılmaktan çekinebilir. Bu nedenle rekabet otoriteleri, belirli standartlar getirerek programın cazibesini artırmaya çalışır.

Rekabet Kurulu Kararlarında Uyumlu Eylem ve Kartel İncelemesi​

Türkiye’de Rekabet Kurulu, birçok sektörde uyumlu eylem ve kartel soruşturması yürütmüştür. Özellikle bankacılık, çimento, otomotiv, hızlı tüketim malları, telekomünikasyon, akaryakıt gibi sektörlerde yürütülen soruşturmalar sonucunda yüksek meblağlı idari para cezaları verilmiştir. Kurul, kararlarında şu faktörlere önem verir:

• Söz konusu piyasanın yapısı,
• Şirketler arası iletişim kanıtları,
• Fiyat değişimlerinin zamanlaması ve boyutu,
• Tarafların rekabeti kısıtlayıcı niyetlerinin olup olmadığı veya bu yönde açık beyanları,
• Piyasa davranışlarının ekonomik mantık çerçevesinde açıklanıp açıklanamayacağı.

Kurul, Avrupa Birliği uygulamalarını ve uluslararası hukuk çerçevesini de dikkate alarak içtihatlar geliştirmektedir. Buna göre, teşebbüsler arasındaki paralel davranışın açıklanabilir bir ekonomik nedeni yoksa ve sadece rekabeti sınırlamak amacıyla bir koordinasyonun varlığı ihtimali güçlüyse, uyumlu eylemden söz edilebilir.

Uyumlu Eylem ve Kartellerin Yaptırımları​

4054 sayılı Kanun’un 16. maddesi uyarınca, rekabeti kısıtlayıcı anlaşma, uyumlu eylem veya kararların tespiti halinde, bu eylemlerde bulunan teşebbüslere yıllık gayrisafi gelirlerinin belirli bir oranına kadar idari para cezası verilebilir. Yasanın öngördüğü ceza oranı, ihlalin ciddiyetine ve süresine göre belirlenir. Ayrıca, Kurul, teşebbüslerin “yönetici ve çalışanlarına” da kişisel sorumluluk yüklenebileceğine dair kararlar alabilir ve bu kişilere de idari para cezası uygulanabilir.

Türk rekabet hukuku uygulamasında, ihlalin niteliği, piyasadaki etkileri, tekrar eden bir ihlal olup olmadığı, ceza miktarını doğrudan etkiler. Rekabet Kurulu’nun cezalandırma politikasında caydırıcılık ilkesi büyük öneme sahiptir. Eğer cezalar düşük kalırsa, teşebbüsler kartel yoluyla elde edecekleri kârın yanında bu cezayı göze alarak da kartel kurmayı tercih edebilir. Bu nedenle, kartel cezalarının yüksek tutulması, teşebbüslerin bu tür hukuka aykırı eylemlere girişme konusundaki istekliliğini azaltır.

Kamu İhalelerinde Uyumlu Eylem ve Kartel Sorunları​

Kamu ihaleleri, büyük tutarlı mal veya hizmet alımlarına konu olduğu için rekabet hukukunun yakından incelediği bir alandır. İhaleye katılan rakip firmaların, teklif fiyatlarını önceden belirleyerek rekabeti kısıtlamaları, kamu zararına ve kamu kaynaklarının etkin kullanılmamasına yol açar. İhale kartelleri; teklifin kazanan tarafını önceden belirleme, göstermelik rekabet yapma, ihaleden çekilme ya da yüksek teklif verme şeklinde tezahür edebilir.

Kamu ihalelerinde uyumlu eylem veya kartel tespiti için şu göstergeler önemlidir:

• Tekliflerin birbiriyle aşırı derecede benzer olması,
• Teklif belgelerindeki tutarsızlıklar veya aynı hataların tekrarı,
• Firmalar arasındaki iş bağlantılarını gösteren kayıtlar,
• İhaleye katılan firmaların temsilcilerinin daha önce rekabeti kısıtlayıcı bir ilişki içinde olduklarına dair veriler.

Bu tür ihale kartelleri, sadece rekabet hukuku açısından değil, aynı zamanda ceza hukuku bakımından da sorumluluk doğurabilir. İhaleye fesat karıştırma suçu gibi düzenlemeler, kamu ihalelerine ilişkin kartel davranışlarını daha ağır şekilde cezalandırabilir.

Uyumlu Eylem ve Kartellerin Tespitinde Veri Analitiği Kullanımı​

Teknolojinin ilerlemesiyle birlikte, rekabet otoriteleri veri analitiği ve istatistiksel yöntemleri daha etkin kullanmaya başlamıştır. Büyük veri (big data) analizleri, fiyat serilerindeki korelasyonları inceleme, fiyat hareketlerinin ve zamansal değişkenlerin istatistiki olarak değerlendirilmesi gibi yöntemler, uyumlu eylem veya kartelin izlerini sürebilir. Bilhassa e-ticaret platformlarında fiyat karşılaştırma siteleri, algoritmik fiyatlandırma yazılımları, otomatik fiyat güncelleme uygulamaları gibi unsurlar, rekabeti kısıtlama riski taşıyabilir.

Veri analitiğinin kullanım alanları şunları içerir:

• Fiyat ve Miktar Trendleri: Belirli bir süre boyunca çeşitli firmaların fiyat ve miktar verileri toplanarak anomali tespit edilebilir.
• Algoritmik İnceleme: Firmaların kullandığı yazılımların fiyatlama algoritmalarının benzerliği veya ortak kullanımının anlaşılması, uyumlu eyleme dair ipuçları sunabilir.
• Modelleme ve Simülasyon: Oligopol piyasalarında firma davranışlarını taklit eden matematiksel modeller oluşturularak, gözlenen davranışın rekabetçi mi yoksa koordineli mi olduğu analiz edilebilir.

Bu tür teknolojik yöntemler, rekabet soruşturmalarında delil toplama ve değerlendirme sürecini hızlandırır, aynı zamanda firmaların savunma stratejilerinde de yenilikçi yaklaşımlar geliştirir.

Teknolojik Gelişmelerin Etkisi ve Dijital Piyasalar​

Dijitalleşme ve internet üzerinden yapılan ticaret (e-ticaret) alanında, uyumlu eylemlerin ortaya çıkma biçimi farklılaşabilir. Dijital platformlar, fiyat karşılaştırma siteleri, çevrimiçi pazar yerleri ve algoritmik fiyatlandırma yazılımları, firmaların rakiplerinin fiyatlarını anlık olarak takip etmelerine olanak tanır. Bu da uyumlu eylem riskini artırabilir. Zira fiyatlar çok hızlı güncellenebilir ve firmalar bir diğerinin fiyat hareketine süratle uyum sağlayabilir.

Dijital piyasalarda ortaya çıkabilen “hub-and-spoke” (merkez ve tekerlek telleri) kartel modelleri, bir platform aracılığıyla rakiplerin fiyatlarını veya ticari stratejilerini koordine etmesi şeklinde görülebilir. Burada, dijital platform bir “merkez” görevi üstlenir ve platform aracılığıyla eş zamanlı bilgi değişimi mümkün hale gelir. Eğer bu bilgi değişimi, rekabeti kısıtlamak niyetiyle kullanılırsa, uyumlu eylem veya kartel tartışması gündeme gelebilir.

Rekabet hukuku otoriteleri, dijital piyasaların izlenmesinde geleneksel yöntemlerin yanı sıra yazılım kodlarının incelenmesi, platform veri akışının analiz edilmesi gibi yenilikçi araçlara başvurmaktadır. Firmalar arasındaki koordinasyonun platform sahibi tarafından desteklenmesi veya platform sahibiyle firmalar arasında rekabet kısıtlayıcı anlaşmalar yapılması, ayrı bir inceleme konusudur.

Uyumlu Eylem ve Kartellerin Önlenmesinde İş Etiği İlkelerinin Rolü​

Rekabet hukukundaki yaptırımlar ve denetim mekanizmaları, uyuşmazlıkları önleme açısından önemli olsa da, iş dünyasında etik kültürün yerleşmesi de uyumlu eylem ve kartelleri önlemede etkili olabilir. Çoğu kurumsal şirketin, iç denetim ve etik kodlarına, “rekabet hukukuna uyum” politikası eklediği görülür. Çalışanlara ve yöneticilere, rakiplerle hangi koşullarda iletişim kurulabileceği veya kurulamayacağı, hangi bilgilerin paylaşılmasının sakıncalı olduğu, hangi toplantılarda nelere dikkat edilmesi gerektiği gibi konularda eğitim verilir.

Etik kodlar ve uyum programları, şirketlerin kanuni yükümlülüklerini yerine getirmesini ve yüksek para cezalarından kaçınmasını amaçlar. Bazı şirketlerde, “rekabet hukuku uyum sorumluları” (compliance officer) atanır ve bu kişiler, şirketin tüm departmanlarının rekabet kurallarına uygun hareket etmesini denetler. Bu tür düzenlemeler, özellikle çok uluslu şirketlerin faaliyet gösterdiği piyasalarda giderek yaygınlaşmaktadır.

Ekonomik Kriz ve Uyumlu Eylem-Kartel İlişkisi​

Ekonomik kriz dönemlerinde veya talebin daraldığı koşullarda, kartel ve uyumlu eylem riskinin artabileceği düşünülür. Çünkü firmalar, azalan talep karşısında fiyat rekabetine girmek yerine fiyatları sabitleme yoluyla gelirlerini korumayı veya üretimi kısarak maliyetlerini düşürüp fiyatların yükselmesini sağlamayı hedefleyebilir. Bu motivasyon, kriz dönemlerinde firmaların birbirleriyle açık veya örtülü şekilde anlaşma arayışına girmelerine yol açabilir.

Buna karşılık, kriz dönemlerinde rekabet otoriteleri de piyasaları daha yakın takibe alır. Devletin sektörleri destekleyici politikalar uyguladığı durumlarda, piyasa yapısını bozabilecek eylemler daha dikkatli incelenir. Kriz ortamı, firmalar açısından kısa vadeli çıkarlar uğruna rekabet hukuku ihlallerine yönelebilecek bir zemin hazırlarken, otoriteler de bu durumun toplumsal refaha muhtemel zararlarını önlemek için daha sıkı denetimler uygular.

Uyumlu Eylem ve Kartellerin Hukuki Savunma Stratejileri​

Rekabet hukuku soruşturmalarında, şirketlerin başvurduğu çeşitli savunma stratejileri mevcuttur. Örneğin:

• Ekonomik Gerekçelendirme: Şirketler, fiyat veya üretim kararlarının rekabeti kısıtlamak amacıyla değil, tamamen ekonomik ve ticari sebeplerle alındığını savunabilir. Örneğin girdi fiyatlarının artması, döviz kuru dalgalanmaları gibi makroekonomik faktörler öne sürülebilir.
• Bağımsız Davranış: Paralel davranışın, piyasadaki şeffaflık veya oligopol yapısı nedeniyle ortaya çıktığı, herhangi bir koordinasyon veya anlaşma bulunmadığı iddia edilebilir.
• İtiraf ve İşbirliği: Eğer bir şirket pişmanlık programına başvurarak soruşturma esnasında işbirliği yaparsa, ceza indirimi veya muafiyeti talep edebilir. Bu, en güçlü savunma araçlarından biridir.
• Yetki ve Yerellik Savunması: Şirketler, rekabet otoritesinin coğrafi veya sektörel yetkisini sorgulayabilir. Özellikle uluslararası faaliyet gösteren şirketler, söz konusu eylemlerin farklı bir yargı alanında meydana geldiğini iddia edebilir.

Bununla birlikte, rekabet otoritelerinin geniş inceleme ve delil toplama yetkileri vardır. Dolayısıyla, bir savunma stratejisinin başarılı olabilmesi, somut verilerle desteklenmesine ve soruşturma sürecinin bütününde tutarlı bir tutum sergilenmesine bağlıdır.

Uyumlu Eylem-Kartel İncelemesinde Uluslararası İşbirliği​

Küreselleşen ekonomide, birçok kartel faaliyeti ulusal sınırları aşar. Çok uluslu şirketler, farklı ülkelerde faaliyet gösterirken rekabeti kısıtlayıcı anlaşmalara uluslararası ölçekte dahil olabilir. Bu durumda, tek bir ülkenin rekabet otoritesi söz konusu anlaşmayı tespit ve soruşturma konusunda yetersiz kalabilir. Bu noktada, ülkeler arasında işbirliği mekanizmaları devreye girer.

Uluslararası işbirliği; bilgi paylaşımı, eş zamanlı denetimler, koordineli soruşturmalar ve kararların tanınması gibi aşamaları içerir. Özellikle Avrupa Birliği üyesi ülkeler arasında kurulan Ağ (European Competition Network), Komisyon ve ulusal otoriteler arasında yoğun bir veri akışını mümkün kılar. Bunun yanı sıra OECD (Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü) ve ICN (International Competition Network) gibi kuruluşlar, rekabet politikalarına dair rehberler hazırlayarak üye devletlerin işbirliği kapasitelerini artırmayı hedefler.

Uyumlu Eylem ve Kartellerin Sosyal Adalet Boyutu​

Rekabet hukukunun temel motivasyonu ekonomik verimlilik olsa da, piyasalarda rekabetin korunması aynı zamanda toplumsal adalet açısından da önem taşır. Karteller, genellikle gelir dağılımını bozarak yüksek kârı az sayıda firmanın elinde toplar. Tüketici refahı azalır, özellikle düşük gelirli kesimler yüksek fiyatlar karşısında satın alma güçlerini daha hızlı kaybeder.

Toplumsal açıdan, kartellerin ortaya çıkardığı negatif dışsallıklar, ekonomik büyümeyi ve sosyal politikaları da olumsuz etkiler. Sonuçta, toplumun genel refahı yerine belirli bir kesimin çıkarı öne çıkar. Bu durum, sosyal adalet ve hakkaniyet ilkeleriyle çelişir. Bu nedenle, rekabet hukukunun etkin şekilde uygulanması, sadece ekonomik perspektiften değil, aynı zamanda toplumsal bütünlük ve adalet perspektifinden de elzemdir.

Rekabet Uyumu ve Gelecek Öngörüleri​

İşletmelerin sürekli değişen piyasa koşullarına hızlı uyum sağlama isteği, dijitalleşme, yapay zekâ destekli karar mekanizmaları gibi teknolojik gelişmeler, uyumlu eylem riskini de dönüşüme uğratır. Özellikle yapay zekâ tabanlı fiyatlandırma algoritmaları, çok hızlı bir şekilde rakip fiyatlarını takip edebilir ve aynı oranda fiyat güncellemesi yapabilir. Bu durum, geleneksel kartel anlaşmalarından farklı olarak, insan müdahalesi olmadan bile “uyumlu eylem” benzeri sonuçlar doğurabilir.

Rekabet hukuku düzenleyicilerinin bu yeni teknolojik ortamda hazırlıklı olması, algoritmik koordinasyon gibi meseleleri de düzenleme kapsamına alması beklenir. Bu bağlamda, gelecekte rekabet hukuku alanında şu konuların gündemde kalmaya devam etmesi muhtemeldir:

• Dijital platformlarda veri paylaşımının rekabet üzerindeki etkileri,
• Algoritmik fiyatlandırmanın hukuki ve teknik denetimi,
• Yeni ortaya çıkan iş modelleri (örneğin “gig economy”) ve bu modellerdeki koordinasyon riskleri,
• Uluslararası şirketler arasındaki devralmalar ve ortak girişimlerin rekabeti ne ölçüde sınırlandırdığı.

Uyumlu Eylem ve Kartellerin Kültürel ve Tarihsel Arka Planı​

Kartel veya tekelci yapılar, tarihte birçok kez ekonomik düzeni tehdit etmiştir. 19. yüzyıl sonlarında ABD’de büyük petrol, demiryolu ve çelik şirketlerinin oluşturduğu tröstler, toplumsal ve siyasi baskıların artması sonucu antitröst yasalarının çıkmasına neden olmuştur. Avrupa’da da sanayi devrimi sonrası ortaya çıkan büyük ticari organizasyonlar, benzer kaygıları doğurmuştur.

Uyumlu eylem kavramı ise, modern rekabet hukukunun gelişimiyle birlikte tanımlanan bir enstrümandır. Hukuk metinlerinde “anlaşma” kavramının geniş anlamlı olması, yazılı-sözlü tüm mutabakatları kapsaması, ilerleyen dönemde “örtülü koordinasyon” ihtimalini ele almak için “uyumlu eylem” kavramını gündeme getirmiştir. Böylece, rekabeti kısıtlayıcı bir sonucun ortaya çıkmasını yeterli gören, esnek ve geniş kapsamlı bir yaklaşım benimsenmiştir.

Rekabet Kurallarına Uyum Programlarının İçeriği​

Kurumsal işletmelerin hukuka uyum programlarında, rekabet kurallarına özel bir bölüm ayrılması sık görülür. Bu programlar, çalışanlara belirli eğitimler verilmesini, üst düzey yöneticilerin konu hakkında bilinçlendirilmesini, ihlal riskini azaltmak adına iç denetim mekanizmalarının kurulmasını içerir. Tipik bir uyum programında şu unsurlara yer verilir:

• Rekabet hukuku ihlallerinin tanımı ve örnekleri (fiyat sabitleme, pazar paylaşımı, bilgi değişimi vb.),
• Şirket içi iletişim ve yazışmalarda dikkat edilmesi gereken hususlar,
• Rakiplerle yapılacak toplantı veya görüşmelerde uyulması gereken kurallar,
• Şüpheli bir durum tespit edildiğinde veya bir soruşturma başladığında izlenecek prosedür,
• Düzenli eğitimler ve farkındalık çalışmaları.

Etkin bir uyum programı, olası ihlalleri önceden fark edip müdahale etmeyi hedefler. Ayrıca, soruşturma esnasında da şirketin Kurul ile işbirliği yapmasını ve cezai sorumluluk doğuran eylemlerin boyutunu azaltmasını sağlayabilir.

Sektörel İncelemeler ve Yoğunlaşma​

Rekabet Kurulu, belli dönemlerde sektörel incelemeler yaparak piyasa yapısını analiz eder. Özellikle çimento, şeker, akaryakıt, telekomünikasyon, bankacılık gibi sektörler, daha önce sıkça soruşturmaya konu olmuştur. Bu sektörlerdeki ortak özellik, yüksek yoğunlaşma oranları ve oligopol yapısıdır. Az sayıda firmanın piyasanın büyük bir bölümünü kontrol ettiği ortamlarda, koordinasyon riski artar.

Yoğunlaşma oranları (örneğin CR4, CR8 gibi göstergeler) piyasada ilk dört veya sekiz firmanın pazar payını ölçer. Eğer CR4 oranı çok yüksekse, birkaç firmanın kararlı bir şekilde rekabetten kaçınması ve fiyatları birlikte yönetmesi daha olası hale gelir. Bu nedenle, Rekabet Kurulu, birleşme ve devralmalarda da yoğunlaşma analizlerini yapar ve eğer yoğunlaşma oranı belirli eşiğin üzerine çıkıyorsa, rekabeti zedeleme potansiyeli nedeniyle işlem şartlı onaylanabilir veya engellenebilir.

Rekabet Hukukunda Danışmanlık ve Bilgilendirme Süreci​

Şirketler, rekabet hukuku kurallarına uyum konusunda profesyonel danışmanlık alabilir. Hukuk büroları veya bağımsız danışmanlık firmaları, bu alanda geniş deneyime sahip hukukçular ve ekonomistlerle birlikte çalışır. Danışmanlar, şu konularda destek sunabilir:

• Şirketin ticari sözleşmelerinin rekabet hukuku perspektifinden incelenmesi,
• Fiyat, indirim ve kampanya politikalarının hukuka uygunluğunun denetlenmesi,
• Rakiplerle toplantılarda ve sektörel birliklerde izlenmesi gereken prosedürlerin belirlenmesi,
• Gümrük Birliği veya AB rekabet kurallarıyla ilgili karmaşık sorunların çözümünde rehberlik,
• Soruşturma veya yerinde inceleme (dawn raid) durumunda hukuki savunma stratejisinin oluşturulması.

Kartel ve Uyumlu Eylem Soruşturmalarının Adli Süreçleri​

Rekabet Kurumu tarafından yürütülen soruşturmalar idari bir sürece tabidir. Karar kesinleştikten sonra, taraflar yargı yoluna başvurarak Rekabet Kurulu kararının iptali için dava açabilir. Türk hukuku çerçevesinde, bu davalar idare mahkemelerinde değil, Danıştay’da değil, idari yargı düzeninde yer alan bölge idare mahkemesi (veya istinaf) yolu üzerinden ilerleyerek nihai olarak Danıştay’a kadar gidebilir. Ayrıca, rekabet ihlalinden zarar gören kişi ve kuruluşlar, tazminat davası da açabilir.

Rekabet Kurulu kararları, idari para cezası dışındaki yaptırımları da içerebilir. Kartel anlaşmalarının iptali, teşebbüs birliği kararının geçersiz sayılması, karteli sonlandırma ve benzeri talepler söz konusu olabilir. Adli süreçte, Kurul kararının iptali talep edilirken, Kurulun delilleri değerlendirme biçimi, maddi olayların tespiti, hukuki yorumlar ve orantılılık ilkesi sorgulanır.

Örnek Bir Uyumlu Eylem İncelemesi: Çimento Sektörü​

Çimento sektörü, birçok ülkede rekabet soruşturmalarına konu olmuştur. Sektörün oligopol yapısı, homojen ürün yapısı ve bölgesel pazarlara bölünmüş olması, fiyat anlaşmaları veya üretim kısıtlaması kartellerine elverişli bir zemin yaratır. Türkiye’de Rekabet Kurulu, çimento sektöründe geçmiş yıllarda çok sayıda soruşturma yürütmüş ve bu soruşturmalar sonucunda cezai yaptırımlara hükmetmiştir.

Örneğin, piyasanın az sayıda büyük firmanın elinde bulunması, firmaların bölgesel düzeyde pazarı paylaşarak fiyatları sabitlediği bulguları soruşturmalarda ortaya çıkabilir. Üreticilerin bölgesel çimento birliklerinde yaptığı görüşmeler, toplantı tutanakları, fiyat listelerinin eş zamanlı güncellenmesi, Rekabet Kurulu tarafından değerlendirilerek uyumlu eylem veya kartel kararı verilebilir.

Yargı Kararları ve İçtihat Oluşumu​

Rekabet Kurulu kararları, yargısal denetime tabidir. Mahkemeler, Kurulun kararını iptal veya onama yönünde karar verebilir. Bu yargı kararları, uyumlu eylem ve kartel konularında önemli içtihatlar oluşturur. Uygulamada özellikle şu konuların yargı mercilerince değerlendirildiği görülür:

• Dolaylı delillerin yeterliliği,
• Ekonomik modellerin ispat gücü,
• Paralel davranışın meşru ticari sebeplere dayalı olup olmadığı,
• Kartel anlaşmasının hukuki varlığı ve süresi,
• Ceza miktarının orantılılığı.

Yargı kararları, hem Rekabet Kurulunun yaklaşımını hem de şirketlerin savunma stratejilerini şekillendirir. Özellikle Danıştay’ın, “paralel davranışın mutlaka uyumlu eylem olduğu anlamına gelmediği” veya “uyumlu eylemde iletişim kanıtlarının aranması gerektiği” gibi tespitleri, uygulamaya yön verir.

Değerlendirmeler ve Önemli Noktalar​

Uyumlu eylem ve karteller, rekabet hukukunun en kritik konularından birini oluşturur. Uyumlu eylemin örtülü yapısı, ispat zorluklarını beraberinde getirir. Bununla birlikte, ekonomik analizler ve dolaylı deliller, rekabet ihlallerinin tespitinde önemli rol oynar. Karteller ise genellikle daha somut bulgulara dayanır ve pişmanlık programları sayesinde açığa çıkar.

Kartel ve uyumlu eylemleri önlemek için etkin caydırıcı sistemler geliştirmek, ceza oranlarını yükseltmek, itirafçılık mekanizmalarını güçlendirmek, uluslararası işbirliği ve veri analitiği yöntemlerinden yararlanmak gereklidir. Bu sayede tüketici refahı ve piyasa etkinliği korunabilir, ekonomik istikrar sağlanabilir.

Şirketler, rekabet hukuku konularına ilişkin düzenli eğitim, iç denetim, danışmanlık ve net prosedürler geliştirerek ihlal riskini en aza indirebilir. Bu yaklaşım hem büyük cezaların hem de itibarsal kayıpların önüne geçer. Özellikle dijitalleşmenin arttığı modern ekonomilerde, algoritmik fiyatlandırma ve çevrimiçi platformlar üzerinden ortak hareket etme riskleri yükseldiğinden, rekabet otoritelerinin ve şirketlerin bu alandaki farkındalığı stratejik önem taşır.

Kaynakça Örnekleri​

1. 4054 sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun.
2. TFEU (Treaty on the Functioning of the European Union) Madde 101.
3. OECD, “Hard Core Cartels” Raporları.
4. ICN, “Guidance on Investigative Tools for Cartel Enforcement”.
5. AB Komisyonu, “Guidelines on the Applicability of Article 101 TFEU to Horizontal Co-operation Agreements”.
6. ABD Sherman Act, Section 1.

Tablo: Kartel ve Uyumlu Eylem Karşılaştırması​